Đường từ thác Bản G?ốc vào lãnh địa của những ngô? nhà sàn đá chỉ kéo dà? khoảng 2km. Thôn Khuổ? Kỵ như lạc g?ữa một ch?ến lũy được bày b?nh bố trận bở? những bức tường đá bao bọc các ngô? nhà. Khó? bếp bảng lảng bên sườn nú?, kh?ến bản làng trở nên cổ kính, nhuốm màu huyền thoạ? m?ền b?ên v?ễn.
Chúng tô? bước trên những con đường dả? đá lởm chởm, đ? ngang qua những bức tường bao k?ên cố để vào bản. Ông Nông Văn Phú, Trưởng thôn Khuổ? Kỵ dẫn phóng v?ên đ? tham quan những ngô? nhà đá. Ông Phú cho b?ết, để làm được những ngô? nhà này, ngườ? thợ phả? rất kỳ công và thực h?ện trong một thờ? g?an lâu dà? bền bỉ.
Ngô? nhà được xếp từ hàng vạn v?ên đá lớn nhỏ khác nhau
Theo ông Phú, dựng nhà là công v?ệc hệ trọng của cả đờ? ngườ?. Công đoạn đầu t?ên là chọn đất, ngườ? dân nơ? đây cẩn thận từ v?ệc chọn mảnh đất lành. Do khí hậu nh?ệt đớ?, độ ẩm cao, nh?ều thú dữ, thổ phỉ cướp bóc nên họ thường sống ở những mô đất cao ráo, thoáng đãng, có tầm nhìn bao quát xung quanh.
Kh? đã có ý định dựng nhà, ngườ? dân đã chuẩn bị nguyên l?ệu trước đó và? năm. Những cây gỗ tròn, đẹp được bảo quản dướ? bùn ao, đầm ruộng để phòng mố? mọt. Nguyên l?ệu quan trọng nhất để dựng nhà đá chính là những v?ên đá cứng, đẹp. Trước đây, ngườ? dân còn dùng mìn để phá đá. Từ kh? Nhà nước cấm dùng mìn, ngườ? dânå phả? dùng tay phá đá để lấy nguyên l?ệu dựng nhà. Chỉ kh? nào xem được ngày dựng nhà, g?a chủ mớ? chính thức nhập ngó? âm dương - một loạ? ngó? để dựng những ngô? nhà cổ.
Khuôn hình của ngô? nhà nơ? đây được định tính sao cho cân bằng g?ữa số lượng thành v?ên trong g?a đình. G?a đình nh?ều ngườ? thì dựng nhà to cao, ít ngườ? thì dựng nhà nhỏ. Dù nhà to hay nhỏ thì nền móng vẫn là đ?ểm được co? trọng đầu t?ên. Móng càng đào sâu thì ngô? nhà càng vững chắc. Song song vớ? v?ệc xếp nền móng, ngườ? ta chôn sâu những ch?ếc cột được làm bằng gỗ đã qua đẽo gọt. Cùng vớ? sự kha? thác gỗ rừng, những cây gỗ to cũng trở nên khan h?ếm, thay vào đó, ngườ? ta dựng bằng những ch?ếc cột đá. Khoảng cách đặt mỗ? chân cột cách nhau chừng 3m.
Kh? đã định vị được ngô? nhà, ngườ? thợ sẽ đo, đếm vị trí xếp từng v?ên đá. Những bức tường k?ên cố được xếp từ hàng vạn v?ên đá lớn nhỏ khác nhau bằng một thứ keo kết dính trộn từ đá vô? và cát. Để đặt được v?ên gạch vuông vức kh? xây không đơn g?ản chút nào, nhưng v?ệc xếp hàng trăm v?ên đá vớ? đủ các hình khố?, trọng lượng khác còn khó gấp bộ?. Khó khăn nhất trong v?ệc xếp đá là làm sao để độ dày ha? bên của một bức tường phả? thật cân đố?, vuông vức. Chỉ cần lệch một chút sẽ phả? gỡ đ? xếp lạ? từ đầu. Dựng được một bức tường gạch chỉ mất và? ba ngày nhưng để xếp được một bức tường bằng đá thì ngườ? thợ phả? mất và? tháng.
Theo trưởng thôn Nông Văn Phú, để xếp được những bức tường đã rất khó, nhưng để lên tầng cho ngô? nhà càng khó hơn. Kh? xếp đá đến độ cao khoảng 2,5m, ngườ? thợ sẽ tính đến chuyện đặt những cây cột dà?, thẳng làm kèo. Sau đó ngườ? ta xếp những tấm ván hoặc tre để rả? làm nền, đồng thờ? ch?a cách tầng 1 và tầng 2. V?ệc lên tầng cho ngô? nhà đá khó khăn ở chỗ, càng lên cao thì v?ệc đ?ều chỉnh độ chính xác càng phả? tỷ mẩn hơn. Nếu không đáp ứng được những yêu cầu kỹ thuật thì sẽ kh?ến nhà đá bị s?êu vẹo, dễ đổ. G?a? đoạn cuố? cùng trong v?ệc dựng một ngô? nhà đá chính là lợp ngó?. Những ngô? nhà bằng đá chỉ nên lợp ngó? âm dương. Loạ? ngó? này sẽ g?ữ cho ngô? nhà đá mang tính cổ kính. Nếu tính từ thờ? g?an chuẩn bị nguyên l?ệu đến kh? hoàn thành ngô? nhà phả? mất từ 2 - 3 năm.
Nét văn hóa đặc trưng
Nhà đá thường có độ cao khoảng 7 - 8m, ch?a làm 3 g?an để t?ện s?nh hoạt. Ngày xưa, ngườ? dân địa phương thường dùng tầng hầm để nuô? lợn gà... "Bây g?ờ cuộc sống văn m?nh, đồng bào đã ý thức được v?ệc này sẽ gây mất vệ s?nh, nh?ều g?a đình đã chọn nơ? nhốt g?a súc ở một ô đất khác. Tầng 1 bên cạnh chỗ để xe, cất g?ữ các tư l?ệu sản xuất như ch?ếc máy cày, máy bơm, quang gánh, nhà đá là nơ? ở vững chắc, không khí thoáng mát, tầng 2 nếu chứa thóc lúa sẽ g?ữ được và? ba năm mà không lo bị mốc. Mỗ? kh? cơn bão kéo về, những hộ nào có nhà tranh tre vách nứa, nhà trình tường thì lo bị sụp đổ, còn những ngườ? sống trong nhà đá vẫn kê gố? ngủ ngon. Ngoà? ngô? nhàâ được làm bằng đá thì những tường rào, con đường vòng qua ngõ cũng được xếp bằng đá. Ngoà? tính thẩm mỹ thì những con đường đó có tác dụng làm sạch đường làng, ngõ xóm", ông Nông Văn Phú cho b?ết.
Đa số những ngườ? con của quê hương Khuổ? Kỵ là dân tộc Tày. Chính vì vậy, những ngô? nhà nơ? đây cũng ảnh hưởng văn hóa của dân tộc th?ểu số này. Dân tộc Tày thường có tín ngưỡng thờ đá. Họ co? đá là khở? nguồn của sự sống và là trung tâm của vũ trụ. Họ quan n?ệm rằng, con ngườ? s?nh ra từ đá và kh? chết sẽ hóa thành đá. V?ệc dựng nhà đá cũng xuất phát từ những quan n?ệm th?êng l?êng. Họ hy vọng các thành v?ên sống trong nhà đá sẽ có l?nh tính về mọ? v?ệc, tránh được rủ? ro.
Trao đổ? vớ? chúng tô?, ông Lương Văn La, Trưởng phòng văn hóa huyện Trùng Khánh cho hay: "Những ngô? nhà sàn bằng đá ở Khuổ? Kỵ là một nét văn hóa đặc trưng của dân tộc Tày ở Cao Bằng. Nhà sàn đá mang k?ến trúc đặc trưng, độc đáo mà không một dân tộc nào khác có được. Khu d? tích này đã được tu bổ, sửa chữa từng ngô? nhà, đường đ?, tường bao. Nhà văn hóa ha? tầng theo k?ểu k?ến trúc cũng được xây dựng theo đúng k?ến trúc đó. Xóm Khuổ? Kỵå (xã Đàm Thủy) đã được bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là làng văn hóa truyền thống t?êu b?ểu của dân tộc ít ngườ?".
Thế Hoàng
