Tục thờ cúng Táo quân đã có từ lâu đời. Mặc dù dân gian lưu truyền những sự tích khác nhau về ông Công ông Táo, nhưng ý nghĩa của những tích truyện đều giống nhau.
Thần Táo Quân trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam có nguồn gốc từ ba vị thần Thổ Công, Thổ Địa, Thổ Kỳ của Lão giáo Trung Quốc.
Nhưng được Việt hóa thành sự tích "2 ông 1 bà" - vị thần Đất, vị thần Nhà, vị thần Bếp núc. Tuy vậy người dân vẫn quen gọi chung là Táo Quân hoặc ông Táo.
Theo văn hóa truyền thống dân tộc, ngày 23 tháng chạp hằng năm, các gia đình đều chuẩn bị mâm cỗ thịnh soạn để tiễn ông Công ông Táo lên chầu trời.
Các vị Táo Quân quanh năm ở trong bếp, biết hết mọi chuyện hay dở tốt xấu trong nhà sẽ lên báo cáo tình hình của gia chủ năm qua với Ngọc Hoàng.
Phong tục thờ cúng ông Công ông Táo mang nhiều ý nghĩa nhân văn, hướng con người ta tích cực làm việc tốt, sống lương thiện.
Sự tích ông Công ông Táo bắt nguồn từ xa xưa từ những câu chuyện mà dân gian lưu truyền từ đời này qua đời khác.
| Tục thờ cúng Táo quân đã có từ lâu đời. |
Sự tích ông Công ông Táo
Theo người Việt Nam, Táo quân là chức Ngọc Hoàng thượng đế trao cho ba người có mối tình thâm nghĩa nặng: nàng Thị Nhi và hai chàng Trọng Cao, Phạm Lang. Thị Nhi có chồng là Trọng Cao.
Tuy ăn ở mặn nồng tha thiết với nhau, nhưng mãi không có con. Vì vậy, dần dà Cao hay kiếm chuyện xô xát dằn vặt vợ.
Một hôm, chỉ vì một chuyện nhỏ, Cao gây thành chuyện lớn, đánh Thị Nhi và đuổi đi. Nhi bỏ nhà, lang thang đến một xứ khác và sau đó gặp Phạm Lang. Phải lòng nhau, hai người kết thành vợ chồng.
Phần Trọng Cao, sau khi nguôi giận thì quá ân hận, nhưng vợ đã bỏ đi xa rồi. Ray rứt và nhớ quay quắt, Cao lên đường tìm kiếm vợ.
Ngày này qua tháng nọ, tìm mãi, hết gạo hết tiền, Cao phải làm kẻ ăn xin dọc đường. Cuối cùng, may cho Cao, tình cờ tìm xin ăn đúng nhà của Nhi, nhằm lúc Phạm Lang đi vắng.
Nhi sớm nhận ra người hành khất thân tàn ma dại đúng là người chồng cũ của mình. Nàng mời vào nhà, nấu cơm mời Cao.
Đúng lúc đó, Phạm Lang trở về. Nhi sợ chồng nghi oan, nên giấu Cao dưới đống rạ sau vườn.
Chẳng may, đêm ấy, Phạm Lang nổi lửa đốt đống rạ để lấy tro bón ruộng. Thấy lửa cháy, biết Cao ở trong đó, Nhi lao mình vào tính cứu Cao ra.
Thấy Nhi nhảy vào đống lửa, Phạm Lang thương vợ cũng nhảy theo. Cả ba đều chết trong đám lửa.
Thượng đế thương tình thấy 3 người sống có nghĩa có tình nên phong cho làm vua bếp hay còn gọi là Định phúc Táo Quân và giao cho người chồng mới là Thổ Công trông coi việc trong bếp, người chồng cũ là Thổ Địa trông coi việc trong nhà, còn người vợ là Thổ Kỳ trông coi việc chợ búa.
Không những định đoạt may, rủi, phúc họa của gia chủ, các vị Táo còn ngăn cản sự xâm phạm của ma quỷ vào thổ cư, giữ bình yên cho mọi người trong nhà.
Trên cao Ngọc Hoàng thượng đế, đã chứng kiến hết câu chuyện nên phong cho 3 người mỗi người một chức vụ khác nhau:
Phạm Lang là Thổ Công trông lo việc bếp.
Trọng Cao là Thổ Địa trông nom việc nhà.
Thị Nhi là Thổ Kỳ trông nom việc chợ búa.
Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ cho biết, truyền thuyết về ba ông đầu rau của Việt Nam là một sáng tạo độc đáo. Từ ý nghĩa của những cái tên cũng nhiều ẩn ý thú vị.
Nàng Thị Nhi (Nhi ẩn nghĩa từ Hán Việt là nấu chín, nấu nhừ) lấy chàng Trọng Cao (Cao ẩn nghĩa là tinh bột, bánh bột, cơm).
Còn Phạm Lang thì Lang, còn âm đọc khách là Canh, nghĩa là món canh, người ta nấu chín thức ăn với nhiều nước.
Chỉ có thế, Cơm - Canh - Nấu chín, thật đơn giản và rất Việt Nam. Nhưng nó ẩn chứa một triết lí: Bếp lửa có thể nuôi chúng ta sống như lầm lẫn sơ suất cũng có thể tạo ra những bi kịch.
Ý nghĩa của sự tích ông Công ông Táo
Những tích truyện đều ca ngợi tình nghĩa con người trong xã hội. Người Việt xưa không bao giờ chấp nhận việc đa phu, một bà hai ông. Dân gian lưu truyền câu ca “Thế gian một vợ một chồng; Không như vua bếp hai ông một bà”. Câu ca tưởng chừng đơn giản ấy bao hàm một ý nghĩa sâu xa về một triết lý trong cuộc sống. Câu ca nhấn mạnh rằng, trên thế gian, chỉ tồn tại mối quan hệ “một vợ, một chồng”. Khi nói “không như” mang hàm ý chỉ trích đó là điều ngang trái. Có thể nói, điều mà những tích truyện nhắc tới, đó không phải là cái lý mà chính là cái tình. Tình nghĩa phu thê, sống chết cùng nhau. Đã là phu thê "đầu ấp tay gối" thì muôn đời tình nghĩa sắt son.
Liên hệ đến gia đình: Quan niệm táo quân là vị thần thứ nhất, quan trọng hàng đầu trong gia đình, nhiều địa phương có tục lệ, người con gái khi mới về nhà chồng, phải làm lễ ở bếp, hay ở bàn thờ Thổ Công, để xin phù trợ về sau trong công việc bếp núc, tề gia, nội trợ, quán xuyến gia đình. Theo quan niệm của người phương Tây thì “bàn tay đưa nôi là bàn tay cai trị thế giới”, còn theo người Việt nam thì người phụ nữ chính là tay hòm chìa khóa, là người nội tướng trong gia đình.
Khi nhắc đến tích ông Công, ông Táo người ta nhớ tới bếp lửa và ý nghĩa có bếp lửa trong gia đình. Bếp lửa ngoài việc nấu chín thực phẩm phục vụ con người, còn là nơi cả gia đình đoàn viên quây quần bên nhau. Một bếp lửa hồng ấm áp, mang đến những niềm hi vọng về một ngày mai tươi sáng. Không có gì ngạc nhiên nếu bạn nhìn thấy trong các lễ hội quan trọng của dân tộc, đều xuất hiện nghi thức thắp lửa thiêng. Ngọn lửa bùng cháy xua đuổi thú dữ, mang lại sự đầm ấm, tươi vui,… Ở Việt Nam, gia đình nào cũng có bếp lửa. Nếu một ngày, bếp lửa nguội lạnh, thì cảm giác thiếu hơi ấm, tình thương luôn bủa vây lấy con người.
Sự tích về ông Công, ông Táo, mang những nét đẹp truyền thống của người dân Việt nam. Vì thế, cứ ngày 23 tháng Chạp hàng năm, người Việt Nam lại làm cơm cúng tiễn đưa ông Táo về trời. Nói là 23 tháng Chạp nhưng những hoạt động chuẩn bị cho ngày lễ được chuẩn bị từ trước đó vài ngày, thậm chí là cả tuần. Ở thành thị, các gia đình thường mua hàng mã gồm: 2 mũ nam, 1 mũ nữ và 3 con cá chép để cho ông Táo cưỡi về chầu trời.
Ở quê, các cụ thường làm mâm cỗ, có gà và xôi, cùng với vàng mã để cúng tiễn ông Táo trước khi về chầu trời. Điều đó, thể hiện sự kính trọng, một tín ngưỡng dân gian được người dân lưu giữ cẩn thận từ đời này qua đời khác.
Mỹ An (T/h)
