Ghé thăm làng cổ cao su có từ thời Pháp thuộc

(ĐSPL) - Đầu thế kỷ 20, nhu cầu phát tr?ển nhanh chóng của các đồn đ?ền cao su, thực dân Pháp tuyển mộ hàng chục ngàn phu cao su vào Nam làm thuê cho các chủ ngườ? Tây. Các làng Công Tra (hay còn gọ? là các làng phu cao su) được xây dựng để có chỗ cho hàng ngàn công nhân cao su s?nh sống. Làng Công Tra Lộc Th?ện chính là một trong những ngô? làng Công Tra lâu đờ? nhất còn tồn tạ?.

Mục sở thị làng Công Tra

Chúng tô? đến thăm làng Công Tra Lộc Th?ện hay còn tên gọ? khác là làng 10 (ấp 10, xã Lộc Th?ện, huyện Lộc N?nh, tỉnh Bình Phước) vào một buổ? sáng tháng Tám, sau cơn mưa đêm tầm tã, những con đường đất đỏ dẫn vào làng trở nên trơn bóng như được tráng một lớp mỡ. Dướ? sự dẫn đường của một cán bộ xã Lộc Th?ện, chúng tô? đã đặt chân lên ngô? làng Công Tra cổ duy nhất còn lạ? h?ện nay của tỉnh Bình Phước. Làng 10 nằm lọt thỏm trên ngọn đồ? thoa? thoả? được bao quanh bở? những rừng cao su bạt ngàn.

Theo tà? l?ệu ngh?ên cứu của Bảo tàng tỉnh Bình Phước, làng Công Tra Lộc Th?ện được xây dựng từ năm 1940 vớ? khoảng 50 căn nhà, mỗ? căn có d?ện tích 20 – 40 m2. H?ện nay, làng Công Tra Lộc Th?ện chỉ còn lạ? 24 căn, phân bố làm 4 dãy chạy dọc 2 bên con đường chính vào làng 10. Để thuận t?ện trong v?ệc quản lý, k?ểm soát phu cao su, chủ đồn đ?ền đã xây dựng mỗ? nhà cách nhau 30m, đánh số nhà từ phả? qua trá?, từ dãy trước đến dãy sau theo thứ tự tăng dần.

Ngô? nhà cổ nhất còn g?ữ nguyên h?ện trạng tạ? Công Tra Lộc Th?ện

Các ngô? nhà trong làng Công Tra được xây dựng nhất quán theo một loạ? hình k?ến trúc như nhau, đó là k?ểu nhà ha? má? vớ? ha? cửa chính, ha? cửa sau và ha? cửa sổ. Căn nhà được ngăn đô? chính g?ữa bở? một tấm ván gỗ hoặc một mảnh vả?. Ha? hộ g?a đình cùng chung sống trong một ngô? nhà. Tuỳ theo số ngườ? trong g?a đình phu cao su được phân nhà lớn, nhà nhỏ. Nếu g?a đình nào đông con hoặc có nhu cầu làm thêm nhà bếp thì có thể nớ? rộng nhà bằng tre, nứa tự k?ếm. Theo ngườ? dân trong vùng kể lạ?, vào những năm 60 của thế kỷ trước, thờ? kì phát tr?ển thịnh vượng nhất của làng, dân số trong làng lên đến gần 300 hộ. Mỗ? dịp lễ tết, ngườ? dân thường rủ nhau đ? chùa, tổ chức ăm mừng rất náo nh?ệt.

Ông Trịnh T?ến Hưng (SN 1952, Phó ban đ?ều hành ấp 10, xã Lộc Th?ện) cho hay: “Làng Công Tra tương tự như mô hình đô thị h?ện đạ? khép kín bao gồm: Nhà ở của phu cao su; nhà kho; cửa hàng tạp hóa. Nhà phu là nơ? phu cao su đến để nhận và trả công cụ lao động. Nhà này cũng là nơ?  trước kh? đ? làm, phu cao su phả? tập trung để đ?ểm danh. R?êng làng Công Tra Lộc Th?ện, chủ đồn đ?ền còn xây thêm nhà thờ, chùa, nhà g?ữ trẻ và ít phòng học cho học s?nh t?ểu học lớp 4, lớp 5 tương đương vớ? lớp 1, lớp 2 thờ? nay. Tuy nh?ên, trong những năm kháng ch?ến chống Mỹ, nhà thờ nằm cuố? làng đã bị bom đạn tàn phá, từ đó đến nay cũng bị bỏ hoang, không a? lu? tớ?. Chỉ còn chùa Vĩnh Lâm là ngô? chùa duy nhất tạ? làng Công Tra Lộc Th?ện vẫn g?ữ nguyên k?ến trúc xây dựng ban đầu, tượng Phật A D? Đà và Phật D? Lặc h?ện đang đựơc thờ cúng trong chùa cũng có từ ngày chùa mớ? được xây dựng”.

Bà Nguyễn Thị Hoa (73 tuổ?, ngụ tạ? ấp 10, xã Lộc Th?ện) ngườ? sở hữu căn nhà nguyên thủy nhất làng cho hay: “Nhà tuy chật chộ?, nhỏ hẹp nhưng được xây dựng bằng gạch đúc nên khá vững chã?, chịu được mưa bão tàn phá. Tuy nh?ên, những năm gần đây, tình trạng nhà xuống cấp ngày càng ngh?êm trọng, đặc b?ệt là phần má? ngó?. Nh?ều đêm đang ngủ, má? ngó? rơ? ngay đầu g?ường, sợ quá không dám ngủ lạ?. Do vậy, số ngườ? đập bỏ, xây dựng nhà mớ? ngày càng nh?ều. Những nhà không có t?ền xây nhà mớ? cũng gom góp t?ền để sửa tường, thay má?, rất ít nhà còn g?ữ nguyên h?ện trạng như ban đầu”.

Gặp “cư dân thứ th?ệt” của Công Tra thờ? Pháp

Thuở ban đầu, ngườ? dân Công Tra hầu hết là những nông dân nghèo khổ từ các tỉnh m?ền Bắc, m?ền Trung vì chịu không nổ? cảnh đó? rách, đành rờ? bỏ quê hương theo lờ? ch?êu dụ của bọn “mộ phu” vào đồn đ?ền cao su để tìm đất sống. Ha? cuộc ch?ến tranh qua đ?, những phu Công Tra này một phần tìm về quê cha đất tổ, một phần khác đã chuyển đ? các vùng lân cận tìm k?ếm cơ hộ? làm g?àu. Chỉ ít ỏ? những g?a đình đã không còn thân nhân, không có nhân lực lao động mớ? quyết định ở lạ? bám trụ vớ? làng.

H?ện nay, làng Công Tra đa số là dân tứ xứ đến đây theo lờ? kêu gọ? xây dựng k?nh tế mớ? của chính quyền. Bên cạnh đó, không ít g?a đình là con cháu của những phu cao su thờ? Pháp. Tuy nh?ên, không mấy a? b?ết và nhớ được lịch sử của làng. Những nhân chứng từng gắn bó và trả? qua bao thăng trầm cùng làng Công Tra Lộc Th?ện nay phần lớn đã mất hoặc chuyển đ? nơ? khác. Chỉ còn lạ? duy nhất một ngườ? còn lưu g?ữ và hoà? n?ệm về những năm tháng cũ của làng 10, đó là cụ Hoàng Thị Lộc (78 tuổ?, ở ấp 1, xã Lộc Th?ện), ngườ? dân Công Tra “thứ th?ệt” duy nhất còn lạ? h?ện nay.

Cụ Hoàng Thị Lộc trong căn nhà cổ.

Cảnh bên trong của nhà Công Tra do Pháp xây dựng năm 1940.

Ngô? nhà thầy xu vẫn được g?ữ nguyên h?ện trạng từ những năm 1935

Chỉ tay về phía khu đồ? cao trước mặt, bà Lộc kể thêm: “Chủ đồn đ?ền ngườ? Pháp không ở chung trong Công Tra vớ? dân phu cao su mà xây nhà b?ệt lập trên đỉnh đồ? cao nhất khu vực để dễ bề quan sát toàn đồn đ?ền. Họ chỉ làm v?ệc vớ? những thầy xu, thầy độ?, chứ không t?ếp xúc vớ? công nhân. Họ canh g?ữ công nhân lỏng lẻo, bở? quanh đồn đ?ền là rừng nú? bạt ngàn, ngườ? dân lạ? lạ nước lạ cá?, không rành địa hình nên ít ngườ? dám trốn. Hơn nữa, lúc mớ? đ? mộ, toàn bộ thẻ căn cước (chứng m?nh thư nhân dân) đã bị chủ đồn đ?ền nắm g?ữ, không thể đ? đường chính được mà phả? trốn đ? bằng đường rừng. Nh?ều ngườ? quá nhớ quê hương, không chịu nổ? nên đã trốn vào rừng đ? Campuch?a, băng qua Lào rồ? về Bắc”.

HOÀI THƯƠNG - QUYÊN TRIỆU