Trong những tháng qua, chính phủ Mỹ và công ty Moderna, công ty phát triển một trong những loại vaccine ngừa COVID-19 được sử dụng rộng rãi trên thế giới, đã vướng vào lùm xùm liên quan tới bằng sáng chế. Trong khi đó, phía Pfizer/BioNTech cùng một vài công ty sản xuất vaccine khác cũng đang vướng vào một cuộc chiến pháp lý với các công ty nhỏ hơn và có thể sẽ phải đối đầu với Moderna.
Trọng tâm của các cuộc chiến này xoay quanh vấn đề: Ai là người đã phát minh ra những thành phần nào của vaccine ngừa COVID-19?
Cuộc chiến hàng tỷ USD
Cuộc chiến này có thể tiêu tốn tới hàng tỷ USD. Trong đó, nếu ai giành được quyền sáng chế các thành phần vaccine, các công ty như Pfizer và Moderna có thể sẽ phải bỏ ra một khoản tiền trong số hàng chục tỷ USD lợi nhuận từ vaccine ngừa COVID-19 cho người/công ty có bằng sáng chế.
Ông Jacob Sherkow, giáo sư chuyên về sở hữu trí tuệ công nghệ sinh học tại Đại học Luật Illinois (Mỹ) nhận xét: "Đó là tín dụng khoa học và tiền bạc. Đó là những gì mọi người muốn. Đây là một phát minh công nghệ sinh học quan trọng với hàng chục tỷ USD đang được đầu tư".
Dù vậy, các tranh chấp xoay quanh bằng sáng chế đã phủ bóng đen lên thành tựu của ngành khoa học, chính phủ và doanh nghiệp. Thành tựu này chính là việc phát triển thành công các loại vaccine hiệu quả với tốc độ chưa từng có trong đại dịch.
Vấn đề ai xứng đáng được ghi nhận vì những khám phá y học từ lâu đã là một "chiến trường" giữa các công ty, học viện và chính phủ. Bằng sáng chế đặc biệt có giá trị trong ngành dược phẩm vì những tấm bằng này có thể mang lại cho công ty quyền độc quyền bán thuốc hoặc vaccine trong nhiều năm mà không có đối thủ cạnh tranh.
Bằng sáng chế cũng có giá trị đối với các nhà khoa học và các trường đại học và phòng thí nghiệm của chính phủ mà họ làm việc nếu một công ty dược cấp phép bằng sáng chế và trả tiền bản quyền khi bán hàng. Đại học Princeton đã xây dựng một phòng thí nghiệm hóa học trị giá 278 triệu USD bằng cách sử dụng tiền bản quyền từ việc bán bản quyền thuốc điều trị ung thư Alimta của Công ty Eli Lilly & Co., dựa trên nghiên cứu của một giáo sư đại học.
Tuy nhiên, các tranh chấp có thể khó giải quyết bởi vì chúng liên quan đến việc ai được công nhận cho nghiên cứu phức tạp thường được xây dựng dựa trên một loạt các khám phá lặp đi lặp lại.
Các cuộc chiến bằng sáng chế giữa nhiều công ty đã nổ ra trong quá khứ trong các thị trường thuốc "béo bở" mới, chẳng hạn như phương pháp điều trị viêm gan C vào giữa những năm 2010.
Thị trường vaccine ngừa COVID-19 đã được chứng minh là lớn hơn so với dự kiến ban đầu của Phố Wall. Trong đó, Pfizer và Moderna đã đặt tổng doanh số bán vaccine trị giá 35 tỷ USD trên toàn cầu sau 9 tháng đầu năm 2021. Các nhà phân tích dự đoán con số này có thể tăng lên 52 tỷ USD trong năm 2022 do nhu cầu tiêm mũi tiêm nhắc lại của thế giới.
Pfizer, BioNTech và Moderna đã trả tiền bản quyền cho việc bán vaccine vì họ dựa một phần vào nghiên cứu được thực hiện ở nơi khác. Cả BioNTech và Moderna trước đây đều được cấp bằng sáng chế về nghiên cứu RNA thông tin (mRNA) do các nhà khoa học tại Đại học Pennsylvania thực hiện và BioNTech đã được cấp phép bằng sáng chế từ chính phủ liên bang và Pfizer đã có giấy phép phụ. Trong khi đó, Moderna đã trả 400 triệu USD tiền bản quyền để bán vaccine ngừa COVID-19 trong 9 tháng đầu năm 2021.
Tranh chấp của Moderna
Tranh chấp của Moderna với chính phủ Mỹ bắt nguồn từ việc công ty từ chối yêu cầu từ Viện Y tế Quốc gia (NIH) về việc đưa tên các nhà khoa học của họ vào danh sách đồng sáng chế khi nộp đơn xin cấp bằng sáng chế đối với thành phần vaccine mRNA. Được biết, Moderna đã làm việc với NIH trong nhiều năm từ trước khi đại dịch COVID-19 xuất hiện và 2 bên còn cùng nhau hợp tác thử nghiệm vaccine ngừa COVID-19 khi đại dịch bùng phát.
Moderna cho biết họ đã ghi công các nhà khoa học chính phủ về các đơn xin cấp bằng sáng chế khác liên quan đến vaccine, chẳng hạn như một liều thuốc bao hàm. Tuy nhiên, Moderna khẳng định các nhà khoa học chính phủ đã không giúp phát minh ra trình tự di truyền được sử dụng trong vaccine. Phía công ty cho biết chỉ các nhà khoa học của Moderna mới là người tìm ra trình tự mRNA, chỉ dẫn các tế bào của cơ thể tạo ra một phiên bản của protein đột biến được tìm thấy trên bề mặt của coronavirus và kích hoạt phản ứng miễn dịch.
Sau nhiều tháng tranh cãi, Moderna mới đã từ bỏ đơn đăng ký bằng sáng chế, nói rằng họ muốn có thêm thời gian để thảo luận với NIH nhằm đạt được một thoả thuận thân thiện. NIH cũng đã cởi mở về cơ hội làm việc với Moderna để giải quyết các vấn đề về bằng sáng chế theo cách ghi nhận sự đóng góp của các nhà khoa học chính phủ.
Tranh chấp thứ hai có thể xuất hiện liên quan tới bằng sáng chế NIH cho một phiên bản của protein tăng đột biến coronavirus. Protein đột biến được thiết kể giúp vaccine tạo ra phản ứng miễn dịch mạnh hơn. Các phiên bản của trình tự di truyền protein đột biến được tìm thấy trong vaccine mRNA, bao gồm vaccine của Moderna và Pfizer. Các nhà sản xuất bao gồm Pfizer và đối tác BioNTech đã có được giấy phép cho bằng sáng chế của NIH. Tuy nhiên, Moderna thì chưa.
Theo Christopher Morten, phó giáo sư luật lâm sàng tại Trường Luật Columbia, người nghiên cứu về công nghệ sinh học và các bằng sáng chế khác, nếu Moderna không có giấy phép, vaccine của họ sẽ vi phạm bằng sáng chế NIH. Do đó, ông ước tính Moderna có thể phải trả hơn 1 tỷ USD cho chính phủ nếu vi phạm bằng sáng chế.
Thêm các vụ kiện bằng sáng chế
Vào tháng 10 /2020, một công ty nhỏ ở San Diego (Mỹ) có tên Allele Biotechnology & Pharmaceuticals đã kiện Pfizer và BioNTech với cáo buộc loại protein trong thử nghiệm vaccine của họ vi phạm bằng sáng chế của Allele.
Phía Pfizer và BioNTech đã tranh chấp với khiếu nại trên và vụ việc đang chờ xử lý.
Trước đại dịch, Moderna cũng từng khởi xướng một thủ tục tại văn phòng cấp bằng sáng chế của Mỹ để chống lại hiệu lực các bằng sáng chế do Công ty Arbutus Biopharma nắm giữ. Trong đó, người của Arbustus Biopharma tuyên bố đã phát minh ra một số hạt nano nhất định, giống như loại được tìm thấy trong vaccine ngừa COVID-19 Moderna, giúp đưa mRNA vào bên trong tế bào người.
Tuy nhiên, Moderna cho biết họ sử dụng các hạt nano độc quyền của riêng mình, những hạt này không được đề cập trong các tuyên bố trong bằng sáng chế Arbutus.
Theo một số nhà phân tích, Moderna cuối cùng có thể phải trả tiền bản quyền cho Arbutus. Ngày 1/12, một tòa án phúc thẩm tại Mỹ đã ra phán quyết giữ nguyên một số tuyên bố về bằng sáng chế của Arbutus. Khi ấy, Arbutus và một công ty đối tác đã cấp phép các bằng sáng chế cho biết họ hài lòng với quyết định trên.
Nhiều vụ kiện bằng sáng chế có thể sẽ phát sinh. Năm ngoái, Moderna cho biết họ sẽ không thực thi các bằng sáng chế liên quan đến vaccine ngừa COVID-19 trong khi tình trạng khẩn cấp đại dịch vẫn tiếp diễn nhưng sẽ tìm cách cấp bằng sáng chế khi tình trạng khẩn cấp đại dịch kết thúc.
Theo một số chuyên gia về bằng sáng chế và nhà phân tích Phố Wall, triển vọng đó đã để ngỏ khả năng Moderna có thể đệ đơn kiện vi phạm bằng sáng chế chống lại các công ty khác, bao gồm Pfizer và BioNTech, nếu họ không đồng ý với các điều khoản cấp phép. Một phát ngôn viên của Pfizer cho biết công ty không mong đợi quyền sở hữu trí tuệ là rào cản đối với vaccine. Công ty hy vọng rằng bất kỳ giấy phép bên thứ ba mong muốn nào sẽ có sẵn với các điều khoản hợp lý.
Minh Hạnh (Theo Wall Street Journal)
