Vào cuối tháng 1, khi các nước phương Tây đưa ra cảnh báo về một "cuộc tấn công sắp xảy ra" của Nga, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy đã đặt câu hỏi về khả năng này trong một cuộc họp báo với các phóng viên nước ngoài. Khi ấy, ông đã nói trong cuộc điện đảm với Tổng thống Mỹ Joe Biden: "Tôi là tổng thống của Ukraine và tôi đang sống ở đây, tôi nghĩ rằng tôi biết thông tin chi tiết tình hình tốt hơn".
Quan điểm này của ông có lẽ giống với suy nghĩ của nhiều người dân Ukraine khác đang sinh sống tại đất nước.
Trong 2 tuần qua, Tổng thống Zelenskyy tiếp tục kêu gọi các công dân Ukraine giữ bình tĩnh và trấn an rằng chính phủ của ông đang kiểm soát tình hình. Ông tuyên bố một ngày đoàn kết dân tộc hôm 16/2, ngày mà phương Tây dự đoán Nga sẽ "động binh", kêu gọi các nghị sĩ cùng các nhà tài phiệt đã rời đi quay trở lại và thể hiện sự ủng hộ của họ đối với đất nước Ukraine.
Tuy nhiên, Al Jazeera nhận định, Tổng thống Zelenskyy cần thực hiện chính sách đối ngoại chủ động vì lợi ích của tất cả công dân Ukraine, trong đó cần xem xét nghiêm túc các vấn đề quan trọng đằng sau sự leo thang.
Cho đến nay, các sáng kiến ngoại giao của Ukraine được đánh giá là vẫn còn "ngắn hạn". Trong đó, Ukraine đã nhận được thêm viện trợ vũ khí từ phương Tây và có thể hy vọng vào chiến dịch cũng như các biện pháp trừng phạt chống lại Nga. Tuy nhiên, các loại vũ khí hiện đang phương Tây gửi tới sẽ không thể giúp Ukraine quá nhiều trong trường hợp Nga thực hiện một cuộc tấn công tổng lực. Tương tự, các biện pháp trừng phạt do phương Tây đề xuất được cho là khó có thể ảnh hưởng quá mạnh tới Nga.
Đồng thời, một "liên minh" với Anh và Ba Lan được công bố vào ngày 1/2 là một hành động công khai của Thủ tướng Anh Boris Johnson, người đang gặp rắc rối sâu sắc trong nước, hơn là một hiệp ước hiệu quả có thể đảm bảo sự bảo vệ với Ukraine.
Triển vọng trở thành thành viên NATO của Ukraine cũng khá mờ mịt. Hiện nay, cánh cửa vào NATO được coi như đã đóng lại và việc tiếp tục gõ cửa chưa chắc đã mang lại lợi ích cao nhất cho Ukraine. Như chính Tổng thống Zelenskyy đã từng: "Tôi không bao giờ đi thăm trừ khi được mời. Tôi không muốn cảm thấy mình kém cỏi, một người hạng hai".
Một trong những điều Nga đạt được trong thời gian qua là việc Ukraine trở thành thành viên NATO đã trở nên "độ hại" và gây chia rẽ châu Âu. Giờ đây, nhiều người đã hoài nghi liệu việc chấp nhận Ukraine có khiến các nước thành viên NATO gặp nguy hiểm hơn hay không. Bởi rõ ràng, Nga sẽ coi đây là một đối de doạ.
Điều này đã dẫn đến 3 kịch bản cho cuộc khủng hoảng hiện nay.
Đầu tiên, nếu Ukraine gia nhập NATO, đây sẽ được coi là sự thất bại của Nga và khiến Moscow mất đi vị thế của mình ở khu vực Á - Âu. Theo Al Jazeera, đây vốn là điều mà phong trào dân tộc chủ nghĩa Ukraine mong muốn. Các thành viên phong trào này coi Ukraine không chỉ đấu tranh cho chủ quyền của mình mà còn là một phần của việc phá bỏ Đế chế Nga - một quá trình đã diễn ra trong hơn một thế kỷ.
Vấn đề là những người theo chủ nghĩa dân tộc Ukraine không quan tâm phần lớn người Ukraine sẽ nghĩ gì về những tổn thất trong một cuộc thập tự chinh lâu dài để khiến Nga trở nên bất ổn. Họ cũng không tính đến việc liệu phần còn lại của thế giới có thực sự muốn chứng kiến sự sụp đổ của Nga, dẫn đến cuộc nội chiến trên lãnh thổ của một cường quốc hạt nhân hay không.
Kịch bản thứ hai là một thỏa thuận quốc tế về sự trung lập của Ukraine hay còn được gọi là "Phần Lan hóa" Ukraine, đề cập đến quyết định lịch sử của Phần Lan trong việc liên kết với châu Âu nhưng tránh gây thù địch với Nga bằng cách không gia nhập NATO.
Đề xuất này sẽ có một vấn đề, là nó không thể thực thi được khi có sự phản đối trong nước và quốc tế có rất ít niềm tin rằng Điện Kremlin sẽ cam kết tình trạng trung lập nhưng có chủ quyền của Ukraine. Ukraine cần những đảm bảo mạnh mẽ hơn là một hiệp ước có thể bị Nga phá vỡ bất cứ lúc nào.
Điều này sẽ dẫn đến kịch bản thứ ba, bao gồm việc xây dựng một cấu trúc an ninh bao trùm cho toàn bộ châu Âu, bao gồm cả Ukraine và Nga. Điều này có thể bắt đầu bằng các cuộc tham vấn an ninh khu vực thường xuyên, xây dựng các chuẩn mực hành vi mới giữa các cường quốc, đồng minh của họ và các quốc gia không liên kết, đồng thời phát triển các đảm bảo an ninh đa phương chi tiết, được khẳng định lại bằng các biện pháp kiềm chế quân sự sâu rộng và xây dựng lòng tin minh bạch.
Chi tiết về cấu trúc như vậy đã được đưa ra trong một đề xuất toàn diện gần đây do một nhóm lớn các chuyên gia phi chính phủ từ Mỹ, EU, Nga và 5 quốc gia nằm giữa Nga và NATO, trong đó có Ukraine, đưa ra. Một thỏa thuận như vậy có thể thiết lập không gian kinh tế và an ninh chung từ Lisbon (hoặc thậm chí là Vancouver) đến Vladivostok, như một số người hy vọng vào cuối Chiến tranh Lạnh. Ukraine có lợi ích quan trọng là nằm trong số những người khởi xướng và tham gia tích cực vào quá trình này, cũng như định hình các kết quả.
Khôi phục tình trạng không liên kết của Ukraine sẽ là bước đầu tiên cần thiết, điều này sẽ đòi hỏi phải sửa đổi hiến pháp Ukraine. Vào năm 2019, giữa những nỗ lực tái tranh cử tuyệt vọng của cựu Tổng thống Ukraine Poroshenko, mục tiêu "hội nhập Đại Tây Dương" đã được ghi vào hiến pháp. Mặc dù sự thay đổi hiến pháp này là hợp pháp nhưng lại vấp phải nhiều vấn đề, vì người Ukraine khá chia rẽ trong vấn đề NATO vào thời điểm đó và các bên thúc đẩy đề xuất tiến hành một cuộc bỏ phiếu về sự ủng hộ của công chúng.
Không kém phần quan trọng, Ukraine cũng cần một cách tiếp cận mang tính xây dựng hơn đối với các thoả thuận Minsk đã bị đình trệ trong 7 năm, dù họ vẫn tuân theo logic cơ bản của tất cả các thỏa thuận hòa bình lớn trong những thập kỷ qua. Điều này sẽ đòi hỏi các cuộc đàm phán trực tiếp với đại diện của các khu vực ly khai ở Donbas, vốn sẽ được hợp pháp hóa trong các cuộc bầu cử.
Việc này cũng đòi hỏi Kyiv thay đổi cách tiếp cận "biên giới đầu tiên, sau đó là bầu cử", trong đó họ yêu cầu giành lại toàn quyền kiểm soát các biên giới Ukraine trước khi công nhận bất kỳ cuộc bầu cử nào ở các khu vực ly khai. Cả Nga và phe ly khai đều bác bỏ chuỗi sự kiện này vì họ nghĩ rằng việc đó sẽ cho phép Ukraine áp đặt lại quyền lực bằng vũ lực, dẫn đến tình trạng phân biệt đối xử, đàn áp và trục xuất hàng trăm nghìn công dân.
Minh Hạnh (Theo Al Jazeera)
