Trăn trở nâng cánh diều sáo cổ Hà Nội lên khoảng trời mới

Không sản xuất với mục đích kinh doanh như những làng nghề khác, các nghệ nhân làng nghề diều sáo cổ lớn nhất miền Bắc chỉ làm để thỏa mãn thú chơi diều, mang diều đi giao lưu ở những lễ hội. Chính vì vậy, những con diều sáo độc đáo nơi đây không hề bị cuốn vào vòng xoáy mang tên thị trường, cả nghìn năm nay vẫn giữ được cái hồn trong trẻo, thanh tao.

Làng cổ diều sáo nghìn năm lịch sử

Cách trung tâm TP. Hà Nội khoảng 20km về phía Tây, một ngôi làng cổ tọa lạc bên bờ sông Hồng vốn nức tiếng gần xa với "món đặc sản" bồng bềnh giữa lưng trời. Đó chính là làng Bá Dương Nội (xã Hồng Hà, Đan Phượng, Hà Nội) với những con diều sáo có thể làm ưng lòng mọi du khách thập phương.

Ở làng Bá Dương Nội, ai sinh ra cũng biết chơi diều, cũng có thể tự làm diều cho mình. Có thể nói, những cánh diều dường như đã đi sâu vào tiềm thức, gắn liền với tuổi thơ của bất kỳ ai sinh ra từ làng. Điều đặc biệt là người dân Bá Dương Nội làm diều không phải để buôn bán, mưu sinh, mà chỉ để thỏa mãn thú chơi diều và thường mang diều đi giao lưu ở các lễ hội diều trong nước và quốc tế.

Hàng năm, cứ vào 15/3 âm lịch người dân làng Bá Dương Nội lại tổ chức hội diều - Ảnh: VTC News

Theo các bậc lão niên trong làng, thú chơi diều đã trải qua thăng trầm nghìn năm tuổi, vẫn vẹn nguyên là một thú chơi vừa dân dã, vừa rất mực thanh tao. Ghé thăm nghệ nhân Nguyễn Hữu Kiêm (SN 1946), người sinh ra trong một gia đình đã có 6 đời gắn bó với nghề làm diều sáo, chúng tôi được nghe những tích truyện khác nhau về làng diều.

Theo ông Kiêm, thú chơi diều gắn liền với câu chuyện về tướng Nguyễn Cả, vị tướng tài của vua Đinh Tiên Hoàng. Sau khi giúp vua dẹp loạn 12 sứ quân, tướng quân Nguyễn Cả đã từ quan về làng, dạy dân trồng trọt, cày cấy, mở hội... Những năm tháng say thú điền viên, vị tướng đã bày cho đám trẻ trong làng nhiều trò chơi thú vị, trong đó có trò thả diều. Ông dạy dân biết dùng tre bánh tẻ phơi nắng, lấy nhựa sung, bồi giấy, dán vào khung tre để tạo nên những con diều hấp dẫn trẻ thơ.

Một câu chuyện dân gian khác cũng gắn liền với nguồn gốc của những cánh diều cũng được truyền miệng nơi đây. Thuở xa xưa, khi trời đất giao hòa với nhau, mỗi lần dưới đất có lễ hội thì các nàng tiên thường xuống dân gian dự lễ hội. Một ngày nọ, bầu trời bỗng cứ cao lên, cao lên mãi, khiến các nàng tiên cũng bay theo, không trở lại. Dân gian muốn gửi gắm sự nhớ nhung lên trời bằng cách thả diều, nhưng lại e là quá tẻ nhạt, nên nghĩ ra cách tạo thêm âm thanh bằng những thanh sáo nhỏ. Đó là những lời gọi mời các nàng tiên xuống trần gian.

Có lẽ xuất phát từ những ngày lễ hội vui vầy ấy, cứ đến 15/3 Âm lịch hàng năm, người dân làng Bá Dương Nội lại tấp nập tổ chức hội thi diều tại sân đền thờ thần Châu Thổ, thu hút du khách thập phương.

Thổi làn gió nâng cánh diều bay xa

Men theo con đường nhỏ dọc ra cánh đồng, nghệ nhân Nguyễn Hữu Kiêm chỉ cho tôi những cánh diều đang bay bổng giữ lưng trời mà chia sẻ: "Để làm được một chiếc diều sáo truyền thống mà hay, thì phải tuyển lựa kỹ càng từ nguyên vật liệu, "bộ xương" phải được làm từ những thân tre bánh tẻ không mọt, phất bằng giấy dó. Sáo thường được chọn những ống tre già, tròn, thẳng đủ kích thước, đường kính hai đầu ống phải bằng nhau, không được nứt nẻ, đặc biệt, tuyển được những ống tre già chết từ trong bụi thì càng tốt, sẽ cho âm thanh trong trẻo".

Nhìn theo cánh diều có hình vầng trăng khuyết và không có đuôi, người nghệ nhân giải thích: "Để diều bay cao, bay xa, người chơi phải chuẩn bị dây thật dài. Một con diều hoàn hảo phải giữ được bay theo phương thẳng đứng, tiếng sáo phải trầm bổng, dõng dạc, có hồn, có nhịp. Những bản nhạc được xướng lên tùy theo cảm hứng của mỗi người "nghệ sĩ"... Cánh diều thường được tạo hình vầng trăng, vốn là hình ảnh gắn liền với người nông dân Việt Nam từ ngàn đời nay. Hơn nữa, hình dáng này cũng giúp đảm bảo nguyên tắc khí động học, giữ cho cánh diều thăng bằng trên cao.

Mặc dù làng Bá Dương Nội không đưa diều sáo trở thành mặt hàng thương mại hóa, nhưng mỗi dịp Tết Thiếu nhi 1/6 hàng năm, người nghệ nhân hơn 70 tuổi này sẽ không từ chối lời mời hoặc đặt hàng của những vị khách thập phương làm những con diều sáo để góp phần mang đến cho trẻ em có ngày lễ thật ý nghĩa. "Chỉ cần có dịp giới thiệu cho trẻ em nghệ thuật làm diều, chơi diều là tôi cảm thấy rất hạnh phúc. Qua đó, chúng sẽ biết được ý nghĩa của cánh diều sáo đã tồn tại như thế nào trong lịch sự nghìn năm thăng trầm...", ông Kiêm hồ hởi.

Ông cùng ban Quản lý hội Diều sáo cũng nảy ra ý tưởng, dành một ngày đặc biệt cho trẻ em hàng năm. Cứ mỗi độ 14/3 Âm lịch, làng sẽ tổ chức cuộc thi diều sáo cho trẻ em trong làng, với ý nghĩa trao truyền giá trị văn hóa truyền thống cho lớp trẻ, để lớp trẻ có thể cảm nhận những tinh hoa của cha ông truyền lại.

Trong đôi mắt của người nghệ nhân ấy như vẫn hiển hiện nỗi lo ngại, sợ những người biết chơi diều sáo, biết làm diều sáo ngày càng ít đi. Đứng trước những nguy cơ có thể khiến truyền thống của làng diều cổ bị mai một, từ năm 2004, ông Kiêm đã cùng các nghệ nhân trong làng thành lập câu lạc bộ diều sáo với hơn 20 thành viên. Ông bộc bạch: "Thực ra, thú chơi diều không dễ mất đi, nhưng điều đáng lo nhất là sự mai một của những tiếng sáo hay. Bởi lẽ, ít nhất mỗi người phải mất nhiều năm mới có được kinh nghiệm tạo ra những cây sáo có thanh âm tinh tế". Hiện nay, lớp trẻ trong làng Bá Dương Nội vẫn mê tiếng sáo diều, vẫn mê cách làm diều, đó được xem như "liều thuốc" xoa dịu phần nào nỗi băn khoăn ở những người mang sứ mệnh trao truyền văn hóa như nghệ nhân Nguyễn Hữu Kiêm.

Nheo mắt trông theo những cánh diều no gió, ông Kiêm vẫn còn những trăn trở muốn thổ lộ: "Mặc dù, diều sáo là nét dân gian truyền thống của Việt Nam nhưng đến nay bạn bè thế giới chỉ biết đến diều sáo Việt Nam thông qua những cuộc triển lãm diều quốc tế. Tôi hy vọng một ngày cánh diều sáo sẽ bay xa hơn, được công nhận là di sản văn hóa Quốc gia để dễ dàng truyền bá nét văn hóa này".

Lê Liên

Bài đăng trên ấn phẩm tạp chí in Đời sống & Pháp luật số 89