Tôi nghĩ điều quan trọng cốt lõi nhất của tiểu thuyết chính là chất truyện. Và, đặc trưng cơ bản nhất của người viết tiểu thuyết, trước hết anh phải là một người kể chuyện, và cuốn tiểu thuyết có hấp dẫn, có hay không phụ thuộc rất nhiều vào cách kể chuyện của anh có hay không, có lôi cuốn thuyết phục được người đọc hay không?
Cuốn tiểu thuyết Mùa khát của tôi nói về cuộc đời thăng trầm của một nhà báo, nhà thơ trong cuộc đấu tranh chống tham nhũng đầy cam go của ngày hôm nay và trước đó từng là người lính đi qua chiến tranh.
Nhân vật chính của tiểu thuyết là nhà báo, nhà thơ Vũ Văn đã nếm trải nỗi đau tận cùng trong "bi kịch của chữ" khi anh bị trù dập, truy bức sau những bài báo phanh phui sự thật trong một vụ án tham nhũng lớn gây bức xúc xã hội những năm ấy. Chính vì những bài báo chống tiêu cực ấy, Vũ Văn cùng một nhà báo đồng nghiệp và vị tướng công an chỉ huy chuyên án điều tra vụ tham nhũng bị họ "điều tra ngược" lại nhằm cố tình lật ngược vụ án. Nhà báo Vũ Văn bị khởi tố, bị bắt tạm giam, bị đưa ra tòa trong chuỗi ngày tăm tối nơi lao tù. Tuy sau đó Vũ Văn được Chủ tịch nước ký quyết định trả lại tự do và trở lại làm báo, nhưng vụ án đó là " bi kịch chữ" đau đớn và chua xót nhất mà một người cầm bút như anh phải nếm trải.
| Tiểu thuyết Mùa khát của nhà văn Nguyễn Việt Chiến |
Song song cùng với mạch truyện về nhà báo Vũ Văn, qua tiểu thuyết Mùa khát, tôi cũng muốn kể cho các bạn nghe câu chuyện về cuộc đời thăng trầm của hai người lính ở bên này chiến tuyến và ở phía bên kia chiến tuyến, từng đối mặt là kẻ thù của nhau trong rừng rậm Trường Sơn những năm chiến tranh 1969-1971. Một người lính là trung úy biệt kích quân đội Sài Gòn Nguyễn Nội bị bắt trong phi vụ đột nhập, thám sát đường mòn Trường Sơn, bị tù ở một trại giam vùng núi cực Bắc, cho đến ngày xảy ra chiến tranh biên giới phía Bắc năm 1979, anh ta đã lập công với vai trò của một chiến binh trong một trận giáp chiến bất ngờ với một nhóm thám báo Trung Quốc trong vụ chúng đánh mìn một xe chở tù nhân.
Sau khi tiểu thuyết Mùa khát của tôi được ấn hành, một số nhà văn có hỏi tôi: "Ông viết cuốn tiểu thuyết này theo thi pháp gì, có mới không?". Đây là một vấn đề khá thú vị, tôi cho rằng tôi đã viết cuốn sách này theo những đặc điểm chính của thi pháp tiểu thuyết được diễn giải dưới đây.
Tôi nghĩ điều quan trọng cốt lõi nhất của tiểu thuyết chính là chất truyện. Và, đặc trưng cơ bản nhất của người viết tiểu thuyết, trước hết anh phải là một người kể chuyện, và cuốn tiểu thuyết có hấp dẫn, có hay không phụ thuộc rất nhiều vào cách kể chuyện của anh có hay không, có lôi cuốn thuyết phục được người đọc hay không? Sau đó mới đến việc anh dùng thủ pháp gì: Cổ điển hay cách tân? Hiện đại hay hậu hiện đại? Đồng hiện hay phân mảnh? Tuyến tính hay phi tuyến tính? Truyện trong truyện hay truyện "chồng" truyện hoặc truyện ngoài truyện?...
| Chân dung nhà văn, nhà thơ Nguyễn Việt Chiến |
Có điều, các nhà viết tiểu thuyết của thời hiện đại nói chung không sao chép lối kể chuyện chủ yếu dựa vào hiện thực đời sống nhàm chán như các nhà tiểu thuyết cũ vẫn xem thường chiều sâu nội tâm của các nhân vật tiểu thuyết và không coi trọng các chiều kích mỹ cảm mang tính biểu đạt của ngôn ngữ tư tưởng.
Trong cuốn tiểu thuyết Mùa khát, điều tôi luôn chú trọng là sắp xếp, thiết kế cấu trúc không gian tiểu thuyết và thời gian tiểu thuyết theo những mạch truyện ngược chiều nhau nhưng cộng hưởng với nhau và cố gắng giữ được vẻ đẹp hài hòa trong cấu trúc tiểu thuyết để người đọc có thể nắm bắt được cốt truyện và những tầng ẩn ngữ của hệ ý tưởng và tư tưởng nhân văn mà nhà văn muốn chuyển tải.
Cũng trong cuốn tiểu thuyết này, tôi vận dụng các kỹ thuật của “truyện trong chuyện” như sự dồn nén của truyện ngắn trong truyện vừa, sự bứt phá của truyện vừa trong truyện dài, và sự nối kết nhịp điệu của truyện dài trong tiểu thuyết. Tất cả nhằm mục đích để cốt truyện quyết định mạch truyện về số phận của mỗi nhân vật chứ không để cho số phận của mỗi nhân vật làm nên sự thăng trầm, biến đổi của cốt truyện. Và, tôi viết cuốn tiểu thuyết này theo kiểu, mỗi chương của Mùa khát có thể đứng riêng độc lập như một truyện ngắn hoặc một truyện vừa, một truyện dài thậm chí một tiểu thuyết ngắn.
Trong kết cấu các chương hồi tiểu thuyết Mùa khát, tôi chủ trương luôn mở ra các không gian truyện khác nhau vào các thời đọan, thời gian khác nhau khi đặt cạnh nhau để tạo sự bất ngờ thay đổi trong mạch truyện phân mảnh nhằm gây hứng thú, lôi cuốn nơi người đọc.Tôi cho rằng đây là một thủ pháp kỹ thuật mới trong cấu trúc tiểu thuyết mà tôi áp dụng phân đoạn bố cục trong cuốn sách này.
Trong tiểu thuyết Mùa khát, tôi tự đặt mình vào hai vị thế. Tôi vùa là viên tướng chỉ huy vạch kế hoạch cho trận đánh trên trang sách với cốt truyện theo lý tính. Và tôi lại là người lính thực thi cụ thể nhiệm vụ được giao theo bố cục của cốt truyện để đưa nhân vật vào từng tình huống truyện theo bản năng viết và kinh nghiệm cảm tính. Một đặc điểm khác của thi pháp tiểu thuyết Mùa khát là tôi chủ ý đưa những lát cắt phóng sự văn học vào một số chương hồi để đời sống trong truyện gắn bó và gần với hơi thở máu thịt sống động của cuộc đời hơn.
Xuyên suốt tiểu thuyết Mùa khát là hệ hình cấu trúc mở của các chuyện tình cài đặt trong nhau, đan xen vào nhau, nối kết với nhau... nhằm mở ra và trình hiện một cách nhìn mới, một mỹ cảm mới của những lát cắt, những thời khắc đặc tả về tình người trong quá khứ chiến tranh và trong đời sống của con người đương đại.
Đó là chuyện tình của nhân vật Hậu Aka với cô gái trọ ở xóm liều, rồi mối tình chim chuột của anh ta với cô hàng xóm, thậm chí cả chuyện mộng du ngủ với một bóng ma dẫn đến vụ chém người kinh hoàng ở khu phố cổ khi Hậu Aka bị ngáo đá; tiếp đến là chuyện tình của anh ta với cô gái ở tiệm gội đầu và một nữ tù nhân không biết mặt trong trại giam với Hậu Aka.
Các chuyện tình chính là những điểm nhấn, là những ngẫu cảnh gợi cảm đầy sức sống của tính người, của bản năng người ngay cả trong những đêm tăm tối của cuộc đời. Đối với nhân vật nhà báo Vũ Văn, nó giống như một thứ ánh sáng để nâng đỡ và cứu rỗi con người dưới những đáy sâu khi anh gặp tai họa nghề nghiệp trong một vụ án báo chí chống tham nhũng. Và trước đó, trong những đêm dài chiến tranh đạn bom khốc liệt, giữa những lằn ranh sống - chết khôn lường, mối tình vụng trộm của mấy anh lính trẻ ở hậu phương trước ngày ra trận đã hằn lên trong ký ức như những kỷ niệm cuối cùng khi họ đi vào miền đạn bom chết chóc.
Với không ít người lính, đấy là những ngày tháng cuối cùng của cuộc đời mình. Không chỉ trong ít ngày ngắn ngủi ở hậu phương, sau đó khi dấn thân trên những nẻo đường trận mạc thì tình người, tình yêu, tình đồng loại, đồng đội, tình trai gái vẫn là mạch chảy chính của sức sống phồn sinh bên ngay vực thẳm của bạo lực chiến tranh phi nhân tính và cái chết. Và chút tình người, tình yêu cuối cùng vụt cháy lên như những đốm lửa sống đầy khao khát trong tâm hồn mỗi người.
Trong tiểu thuyết Mùa khát, tôi dành một số chương với khắc họa khá sâu đậm về hai chuyện tình của nhân vật Nguyễn Nội là trung úy biệt kích của quân lực Sài Gòn trong hai phi vụ anh ta đột nhập vào đường mòn Trường Sơn. Chuyện tình thứ nhất diễn ra khi Nguyễn Nội cùng một nhóm nữ chiêu đãi viên chiến trường (gái điếm tình nguyện) bay đến cứ điểm Đồi thịt băm. Mối tình của anh ta với cô nữ chiêu đãi viên tóc vàng bị tử vong khi lính Mỹ ép chơi ma túy để phục vụ nhu cầu tình dục của chúng là những trang bi thảm nhất trong ký ức chiến tranh của người lính.
Chuyện tình thứ hai diễn ra giữa viên trung úy biệt kích Sài Gòn với một nữ quân y sĩ Việt Cộng bị mắc bệnh trầm cảm hoang tưởng lại mở ra những trang đẹp nhất của tính người/tình người trong đêm dài chiến tranh. Sau này, họ đã gặp lại nhau và mối tình trong hang đá nơi chiến trường ngày trước đã kết nối hai số phận với nhau.
Qua những trang viết này, các mối tình trên những nẻo đường chiến tranh của những người lính (cả bên này chiến tuyến và bên kia chiến tuyến) dường như toát lên một thông điệp: Hãy tìm đến nhau với tình người/tính người và yêu nhau để quên đi cái chết tối tăm có thể đến bất kỳ lúc nào với mỗi người lính trong những tháng năm trận mạc khốc liệt này.
Theo tôi, thơ có thể có tới 9 phần cảm xúc tâm hồn cộng với một phần thể -xác -đời -sống, còn tiểu thuyết có khi có đến 9 phần thể - xác - đời - sống cộng với một phần cảm xúc tâm hồn. Có lẽ vì thế tiểu thuyết cần/gần người đọc hơn thơ chăng?
Một điều quan trọng khác của thi pháp tiểu thuyết trong cuốn Mùa khát là ở khá nhiều trang viết, tôi đưa chất thơ vào văn xuôi tiểu thuyết như một mạch chảy ngầm làm giầu tính cảm xúc huyền ảo của chất văn nhất là trong các trường đoạn đặc tả về những mối tình trong chiến tranh, trong những không gian sống đầy hiểm họa, đầy lo âu bất trắc của những phận người.
Nhưng đưa chất thơ vào văn xuôi không có nghĩa là ghép các trích đoạn thơ như một kiểu minh họa cho mạch truyện. Là một người làm thơ chuyên nghiệp, tôi không muốn quá lạm dụng ngôn ngữ thơ trong tiểu thuyết. Tôi chỉ cố gắng đưa chất thơ văn xuôi vào ngôn ngữ văn xuôi như một cách mềm hóa ngôn ngữ đời thường với những hình ảnh liên tưởng giầu cảm xúc để nâng chất văn lên một bình diện huyền ảo, mê đắm với phần nào đó của vô thức sáng tạo.
Nhà thơ Nguyễn Việt Chiến - Phó Chủ tịch Hội nhà văn Hà Nội
