Ngày 15/8, Taliban đã tiến vào thủ đô Kabul mà không gặp phải bất kỳ sự kháng cự nào từ quân chính phủ. Chỉ huy cấp cao của Taliban cho biết lực lượng này đã giành kiểm soát Phủ Tổng thống Afghanistan.
Trước đó, ông Abdullah Abdullah, người đứng đầu Hội đồng hòa giải quốc gia tối cao Afghanistan xác nhận Tổng thống Ashraf Ghani đã từ chức và rời đất nước không lâu sau khi Taliban tiến sát thủ đô Kabul.
Người phát ngôn văn phòng chính trị của Taliban - ông Mohammad Naeem - khẳng định rằng phong trào này không mong muốn tồn tại trong tình trạng bị cô lập và hy vọng thiết lập các mối quan hệ với cộng đồng quốc tế.
Người phát ngôn Taliban nói: “Chúng tôi sẽ đề nghị tất cả các quốc gia và thực thể ngồi lại với chúng tôi để giải quyết mọi vấn đề.”
Taliban tiết lộ tổ chức này sẽ sớm tuyên bố thành lập Tiểu vương quốc Hồi giáo Afghanistan từ chính dinh Tổng thống ở Kabul.
"Tiểu vương quốc Hồi giáo Afghanistan" là cái tên được dùng thời Taliban từng cầm quyền trước khi bị liên quân của Mỹ lật đổ vào năm 2001.
Taliban là gì?
Taliban lâu nay được biết đến như là một lực lượng Hồi giáo cực đoan, có nguồn gốc từ các nhóm phiến quân Hồi giáo "mujahedeen" của Afghanistan trong thập niên 1980.
Lực lượng Taliban những ngày đầu được xây dựng từ các bộ tộc người Pashtun sinh sống chủ yếu ở vùng Tây Bắc Pakistan. Taliban xuất phát từ tiếng Pashto có nghĩa là “sinh viên”. Người Pashtun cũng là dân tộc chiếm đa số ở Afghanistan.
Người sáng lập Mohammad Omar, vốn là một chỉ huy trong cuộc chiến tranh Afghanistan, bắt đầu phát động phong trào Taliban vào năm 1994 nhằm đảm bảo an ninh cho thành phố Kandahar ở phía đông nam, nơi bị ảnh hưởng bởi tội phạm và bạo lực. Ban đầu tầm nhìn về công lý của Taliban đã giúp họ gây dựng sức mạnh.
Vào mùa thu năm 1996, Taliban chiếm được Kabul và tuyên bố Afghanistan là một tiểu vương quốc Hồi giáo. Taliban sau sau đó đã áp đặt một chế độ cai trị hà khắc.
Taliban đưa ra những hình phạt khắc nghiệt như: hành quyết nơi công cộng, đóng cửa trường nữ sinh (dành cho những người từ 10 tuổi trở lên), cấm truyền hình và phá hủy các bức tượng Phật lịch sử, điện thoại thông minh bị cấm, nam giới buộc phải gia nhập lực lượng hoặc bị trừng phạt…
Lời biện minh cho những hành động của Taliban xuất phát từ sự pha trộn giữa quan niệm về chính thống về Hồi giáo với các truyền thống của Afghanistan.
Trong thời kỳ đỉnh cao của sự cai trị của Taliban vào năm 1999, không một bé gái nào được đăng ký học ở trường trung học và chỉ 4% (9.000 người) trong số những người đủ điều kiện học ở trường tiểu học. Hiện có khoảng 3,5 triệu trẻ em gái đang đi học.
Tư tưởng của Taliban có nhiều điểm tương đồng với tổ chức khủng bố Al-Qaeda của Osama Bin Laden, điểm khác là Taliban chỉ tập trung vào sự cai trị ở trong nước.
Al-Qaeda sát cánh với Taliban tấn công các nhóm vũ trang liên kết với quân đội chính phủ. Đổi lại, lãnh đạo Taliban cung cấp địa điểm trú ẩn và rèn quân cho Al-Qaeda.
Từ Afghanistan, đầu não của Al-Qaeda đã lên kế hoạch vụ tấn công khủng bố 11/9/2001. Và chỉ vài tháng sau đó, liên quân quốc tế do Mỹ dẫn đầu tấn công lật đổ chế độ Taliban nhằm truy quét Al-Qaeda.
Khi Taliban bị hất cẳng khỏi Kabul, Al-Qaeda cũng biến mất vào vùng đồi núi ở biên giới với Pakistan. Mãi tới tháng 5/2011, biệt kích Mỹ mới có thể tìm ra nơi lẩn trốn và tiêu diệt Osama Bin Laden ngay tại hiện trường.
Tháng 7/2015, chính phủ Afghanistan xác nhận Mohammad Omar, người sáng lập Taliban, đã chết ở Karachi, Pakistan.
Sự trỗi dậy
Sau khi bị lật đổ, lực lượng của Taliban phân tán khắp nơi. Một số thủ lĩnh ẩn náu ở Pakistan, nơi họ bắt đầu củng cố sức mạnh.
Taliban được tài trợ từ nhiều nguồn khác nhau, một số đến từ hoạt động buôn bán thuốc phiện, ma túy, hoặc các hoạt động tội phạm khác như buôn lậu. Họ đánh thuế và tống tiền các trang trại và doanh nghiệp.
Taliban cũng nhận những khoản tiền khổng lồ từ các nhà tài trợ nước ngoài, đó là các thế lực ủng hộ tư tưởng Hồi giáo cực đoan của lực lượng này, và sẽ được lợi một khi Taliban trở lại nắm quyền.
Taliban cũng thực thi một chiến lược tuyển mộ bằng bạo lực và lợi dụng sự sợ hãi. Bất cứ ai làm việc cho cảnh sát hoặc quân đội chính phủ đều có nguy cơ bị ám sát.
Giới trí thức, phóng viên, nhân vật truyền thông, hay bất cứ ai đại diện cho phòng trào hoạt động xã hội ở Afghanistan, đều trở thành mục tiêu thủ tiêu của Taliban.
Trong khi Taliban chiêu mộ chiến binh và chờ đợi thời cơ, chính quyền Afghanistan tự hủy hoại uy tín của chính họ bởi nạn tham nhũng tràn lan.
Và cứ như vậy, quân đội Afghanistan bị bào mòn từ bên trong. Những nhân sự kém năng lực nhanh chóng tan rã trước sức tấn công vũ bão của Taliban.
Các binh sĩ Afghanistan than phiền về việc không được trả lương hoặc không nhận được lương thực, đạn dược. Họ thường bị các chỉ huy bỏ lại để bảo vệ các trạm kiểm soát và căn cứ đã bị lộ.
Những người lính ngoài tiền tuyến được nghỉ phép rất ít trong khi những người bị thương bị đối xử tồi tệ.
Vũ khí, đạn dược không phải thứ khó kiếm, đặc biệt tại một khu vực bất ổn như Trung Á. Một số vũ khí của Taliban do nước ngoài tài trợ, một số là mua lại. Nhiều khí tài quân sự do Taliban đánh cắp.
Trong vòng 3 tháng qua, chính Taliban cũng phải ngạc nhiên về sự sụp đổ nhanh chóng của nhiều khu vực. Trước sự rút quân của liên minh do Mỹ dẫn đầu và việc Taliban nhanh chóng kiểm soát các vùng lãnh thổ của Afghanistan, các quan chức từng dự đoán rằng lượng này sẽ kiểm soát hoàn toàn Afghanistan.
Tuy nhiên, sự thất bại đáng kinh ngạc của quân đội, vốn được cho là nền tảng hỗ trợ của phương Tây đối với đất nước, đã khiến cả người Afghanistan và những người ủng hộ họ bị sốc.
Tương lai cho Afghanistan
Các chuyên gia cho biết, mục tiêu của Taliban rất đơn giản: Giành lại những gì đã mất vào đầu những năm 2000.
"Họ muốn áp đặt tầm nhìn của họ về luật Hồi giáo. Họ không muốn có quốc hội, không muốn nền chính trị bầu cử. Họ có một tiểu vương và hội đồng các mullah, và đó là tầm nhìn mà họ thấy là tốt nhất cho đạo Hồi”, ông Robert Crews, một chuyên gia về Afghanistan tại Đại học Stanford (Anh) nói.
Hiện tại, dường như không có một thủ lĩnh nổi bật duy nhất của Taliban, nhưng nhóm này có thể có một số thủ lĩnh chính.
Các nhà quan sát cho rằng, nhóm này có thể sẽ tiếp tục ép buộc phụ nữ ở nhà, chấm dứt nền giáo dục hoà đồng giới tính và thiết lập một xã hội với luật Hồi giáo là trung tâm.
Tuy nhiên, trong một tuyên bố gần đây, Taliban cho biết họ sẽ cung cấp cơ sở vật chất cho phụ nữ làm việc và được giáo dục – một sự thay đổi so với chính sách của họ vào cuối những năm 1990.
Người phát ngôn của Taliban cũng nói về sự hòa nhập, lịch sự, học hỏi từ quá khứ và tránh các giải pháp độc đảng. Họ muốn tôn trọng quyền sống và quyền bình yên cho những người đã đầu hàng. Tại các khu vực bị chiếm giữ, Taliban được lệnh phải mở cửa trường học, văn phòng, chợ và thậm chí cả các cơ sở truyền thông.
Hiện khó có thể nói rằng khu vực này sẽ trở nên như thế nào nếu Taliban lãnh đạo Afghanistan nhưng đây sẽ không phải là một tin tốt cho Pakistan, giáo sư này cảnh báo.
Trong những tháng gần đây, một số chuyên gia lo ngại rằng, không có gì đảm bảo Afghanistan sẽ không một lần nữa trở thành thiên đường của những kẻ khủng bố. Thậm chí cựu Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Leon Panetta tuần trước đã nhận định rằng: "Taliban là những kẻ khủng bố và họ sẽ ủng hộ những kẻ khủng bố".
Mộc Miên (Theo dw.com)
