(ĐS&PL) Báo chí là sản phẩm thông tin về các sự kiện trong đời sống xã hội thể hiện bằng chữ viết, hình ảnh, âm thanh, được sáng tạo, xuất bản định kỳ và phát hành, truyền dẫn tới đông đảo công chúng, Thông tin về các sự kiện được chuyển tải thông qua các loại hình báo in, báo nói, báo hình, báo điện tử. Luật báo chí Quộc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ban hành năm 2016 (Luật số: 103/2016/QH13), đã quy định về quyền tự do báo chí, quyền tự do ngôn luận của công dân; tổ chức và hoạt động báo chí; quyền và nghĩa vụ của cơ quan, tổ chức, cá nhân tham gia và có liên quan đến hoạt động báo chí; quản lý nhà nước về báo chí.
Điều 3 của Luật này có 20 điểm giải thích từ ngữ về báo chí, song chưa nêu rõ khái niệm về tạp chí ( Quốc hội 2016). Báo chí là cụm từ thuần Viêt mang hàm nghĩa thông báo được ghi chép lại, nhưng chưa làm rõ sự khác biệt giữa báo và tạp chí đã dẫn đến những cách hiểu khác nhau, phần nào đó đã ảnh hưởng đến việc sắp xếp và quy hoạch lại hệ thống báo chí hiện nay. Bài viết đề cập đến lịch sử hình thành, tính tương đồng và sự khác biệt giữa báo với tạp chí và đặc điểm chuyên biệt của tạp chí.
Lịch sử hình thành báo và tạp chí
Báo chí ra đời từ rất lâu, những năm 50 trứơc công nguyên, khi Julius Caesar, một lãnh tụ quân sự và chính trị của La Mã tuyên bố, những sự kiện trong ngày cần được công bố công khai. Vào thế kỷ XV, tại các nước phương Tây nhiều nhân tố chính trị kinh tế xã hội và tri thức đã thúc đẩy khát khao truyền bá những phát minh khoa học và sự phát triển giao lưu thương mại; mặt khác, những cuộc xung đột lớn xảy ra, đã cung cấp và nuôi dưỡng nhiều nguồn thông tin. Từ thế kỷ XVI, tin tức đã trở thành một loại hàng hoá để hình thành một lớp người viết tin cung cấp đều đặn cho giới quý tộc và các nhà buôn.
Tờ báo tiếng Đức "Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien phát hành năm 1605 ở Strassburg (nay thuộc Pháp) được thừa nhận là tờ báo giấy đầu tiên.
Tờ báo xuất bản đầu tiên ở Mỹ vào năn 1690 và tờ nhật báo Daily Courant, phát hành vào năm 1702 tồn tại đến 1735 ở nước Anh ( Wikipedia 2019).
Mỗi loại hình báo chí đều đảm nhận một vai trò nhất định. Tuy nhiên, chức năng cơ bản của báo chí là chuyển tải thông tin mang tính công khai, thời sự; tương tác đa dạng và định kỳ… đến đông đảo công chúng.
Tờ báo đầu tiên, "Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien"
Ngày nay, báo chí đã phát triển với nhiều loại hình phong phú. Ngoài báo viết với những dạng như nhật báo, tạp chí, tuần báo, nguyệt san, tập san….;. còn có báo nói (phát thanh), báo hình (truyền hình) và báo mạng điện tử, sử dụng giao diện website trên Internet để truyền tải thông tin.
Cho dù phương tiện truyền tải thông tin liên tục thay đổi, song nghiệp vụ làm báo vẫn bao gồm: tìm hiểu, phân tích thông tin và phổ biến thông tin đến độc giả. Khái niệm báo chí còn được sử dụng cho các phương tiện tìm kiếm tin tức, cách viết và các hoạt động chuyên nghiệp hay không chuyên nghiệp khác của nghề làm báo.
Trong xã hội hiện đại, báo chí là người cung cấp thông tin và phản hồi ý kiến về các vấn đề của công chúng. Tuy nhiên, không chỉ giới hạn ở tìm kiếm và truyền tải thông tin mà truyền thông báo chí còn mở rộng sang các hình thức khác như văn học và điện ảnh. Ở một số quốc gia, báo chí đã thể hiện rõ quyền lực mềm và không còn là một cơ quan hoàn toàn độc lập.
Giống như báo viết, tạp chí ra đời mang chức năng cơ bản là thu thập, xử lý và truyền tải, đưa thông tin về tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội... đến mọi người nhằm đáp ứng yêu cầu thông tin của đông đảo công chúng. Tuy nhiên, xét về nội dung và đối tượng phục vụ, giữa báo và tạp chí cũng có sự khác biệt.
Tạp chí ra đời sau báo viết, ấn phẩm mang tính tạp chí đầu tiên là tờ Erbauliche Monaths Unterredungen, được phát hành vào năm 1663 tại nước Đức. Đây là ấn bản thể hiện phạm vi hẹp của văn học và triết học, nhắm phục vụ độc giả là tầng lớp tri thức. Một ấn phẩm tương tự như tạp chí ngày nay, xuất hiện vào năm 1673, đó là tờ Le Mercure Galant do Jean Donneau de Vize, một người Pháp sáng lập. Tạp chí này đã kết hợp nhiều chủ đề khác nhau như tòa án, nhà hát và văn học… Bắt đầu từ đây, khái niệm tạp chí đã được nhân rộng ở khắp châu Âu với tên gọi là ấn phẩm định kỳ.. Tạp chíphụ nữ đầu tiên Ladie Mercur, được ra mắt tại London vào năm 1693. (Lynnette Dinh 2018).
Thế kỷ XVIII, tạp chí đã thể hiện là nơi lưu trữ số lượng lớn hàng hóa khác nhau (Magazine), là cách dùng để mô tả một cuốn sách chứa nhiều thông tin hữu ích. Đến thế kỷ XIX, độc giả của tạp chí không chỉ còn là những người thuộc tầng lớp thượng lưu mà mở rộng sang cả tầng lớp trung lưu. Đây là khởi nguồn cho sự ra đời của tạp chí gia đình đầu tiên với những nỗ lực nhằm giảm giá thành
Cuối thế kỷ XIX nhờ phát minh máy in dập quay, số lượng bản in tăng lên nhanh chóng dẫn đến giảm giá thành đánh dấu sự phát triển mạnh của tạp chí. Tạp chí đã trở thành một trong những phương tiện truyền thông hàng đầu thế giới.
Đầu thế kỷ XX,William Randolph Hearst, là chủ nhân của những tờ báo lớn trên khắp nước Mỹ, đã mở rộng đế chế của mình vươn tới nhiều nhà xuất bản tạp chí. Hearst bắt đầu từ những tạp chí nổi tiếng như Good Housekeeping , National Geographic và Harper’s Bazaar. Cùng với tạp chí của Hearst, những ấn phẩm quan trọng khác cũng ra đời như tạp chí Vogue ,Vanity Fair và tin tức Timee, được coi là nhà xuất bản có ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử báo chí (Lynnette Dinh 2018).
Cùng với sự phát triển của Time, tạp chí Fortune, có nguồn gốc từ các trang kinh doanh của Time được xuất bản. Fortune được đánh giá là tạp chí có ảnh hưởng nhất trong thế giới tài chính nước Mỹ. Fortune còn được biết đến là tạp chí in chất lượng cao đầu tiên, nơi phát minh ra báo ảnh và là tạp chí kinh doanh đầu tiên, mang tính cách mạng vì chất lượng in.
Vào thời điểm Thế chiến lần thứ hai, tạp chí Elle ra đời trong năm 1945 đã làm thay đổi cách tư duy và cảm nhận về bản thân phụ nữ . Elle ra hàng tuần, hướng dẫn phụ nữ cách trở nên hấp dẫn và xinh đẹp, tạp chí đã thành công vang dội, được nhận xét rất có ích cho độc giả.
Ở phía bên kia Đại Tây Dương, Hoa Kỳ bắt đầu kỷ nguyên vàng của tạp chí với những ảnh hưởng thời đại của tạp chí Esquire.. Ra mắt từ năm 1933, nhưng hoạt động mạnh mẽ nhất vào giữa thế kỷ 20, khi Henry Wolfe đã biến tạp chí dành cho nam giới này ngập tràn hình minh họa mát mắt cùng với những cây bút văn học vĩ đại như Dos Passos, Salinger, Huxley, Camus, Steinbeck, Pirandello và nhiều cây bút nổitiếng thường xuyên viết cho Esquire.
Trang bìa táp chí Fortune tháng 8 năm 1937
CHLB Đức, được coi là nơi đặt nền móng cho sự ra đời của tạp chí, vào năm 1959, tạp chí huyền thoại Twen được phát hành. Với những bài phân tích thông minh, tạp chí đã thu hút được thế hệ trẻ, những người luôn khao khát được khẳng định, và đã giúp họ có những thành công..
Trong thập niên 1970, đã xuất hiện thể loại tạp chí về các ngôi sao như People. Đầu những năm 1990, các loại tạp chí chuyên ngành về phát triển công nghệ thông tin xuất hiện. Trong đó, một trong những tờ thu hút đông đảo người đọc và được tôn trọng nhất là tạp chí Wired.
Vào năm 1886. Cosmopolitan xuất bản lần đầu với tư cách là tạp chí gia đình, đa tập trung vào phân tích vấn đề phụ nữ trẻ. Năm 1960, tạp chí đã nổi tiếng và trở thành một trong những tạp chí phụ nữ bán chạy nhất hiện nay (Lynnette Dinh 2018).
Trải qua nhiều thế kỷ phát triển với nhiều thể loại, tạp chí đã góp phần vào định hình cuộc sống con người. Ngày nay, mặc dù Internet phát triển mạnh mẽ song con người vẫn tiếp tục thưởng thức cuộc sống qua từng mẩu tin, nghiền ngẫm từng bài chính luận, chiêm nghiệm từng tiêu đề của tạp chí. Có thể nói, không còn gì tuyệt vời hơn sau một ngày làm việc vất vả, trở về nhà, người ta được ngồi đọc những cuốn tạp chí mà mình yêu thích .
Tính tương đồng và sự khác biệt giữa báo và tạp chí
Báo và tạp chí đều mang chức năng cơ bản là thu thập, xử lý và chuyển tải thông tin về các lĩnh vực của đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội đến công chúng, nhằm đáp ứng nhu cầu của các tầng lớp dân cư. Báo và tạp chí đềucó cơ quan chủ quản là các tổ chức quản lí hoạt động; Đều được phân thành nhiều loại với nhiều mức độ khác nhau, như theo lĩnh vực, khu vực, đối tượng phản ánh, đối tượng công chúng; Đều có định kỳ phát hành; Đều có lượng độc giả và số lượng phát hành nhất định. Tuy nhiên, xét về nội dung và đối tượng phục vụ, giữa báo và chí lại có sự khác biệt
Các loại hình báo viết, báo nói, báo hình có đặc trưng nổi bật là đưa thông tin phản ánh mang tính thời sự là những sự kiện, vấn đề nảy sinh trong xã hội cần được thông báo, hướng dẫn dư luận kịp thời. Thông tin chuyển tải của báo phải đảm bảo các yêu cầu kịp thời, chính xác và đầy đủ.
Thông tin kịp thời nhằm vào phát huy tác dụng và tính thuyết phục của báo đối với bạn đọc, bạn nghe đài và xem truyền hình. Yêu cầu chính xác đòi hỏi báo phải phản ánh thông tin đúng với thực tế khách quan. Còn thông tin đầy đủ nghĩa là không được tùy tiện thêm bớt, hoặc bỏ sót hiện tượng thuộc đối tượng nghiên cứu. Do thời gian và dung lượng có hạn, báo khó có điều kiện đi sâu nghiên cứu lý luận, tổng kết kinh nghiệm và khoa học chuyên ngành ( haiyenpt29 2011)
Tạp chí trên thực tế cũng là một tờ báo viết, nhưng khác với báo ở chỗ, phạm vi chuyển tải thông tin được định hình theo chiều sâu đối với từng loại hình tạp chí .
Là tiếng nói của cơ quan lý luận, học thuật, khoa học hoặc tổ chức, đoàn thể xã hội, tạp chí đi sâu nghiên cứu, hướng dẫn, trao đổi nghiệp vụ khoa học về từng lĩnh vực thuộc phạm vi nghiên cứu và quản lý của các chuyên ngành
Khác với báo có đội ngũ sáng tạo chủ yếu là phóng viên và cộng tác viên tích cực ở các cơ sở; đội ngũ người viết cho tạp chí chủ yếu là cộng tác viên, là những nhà khoa học, chuyên gia giàu kinh nghiệm thông hiểu các vấn đề nghiệp vụ và các biên tập viên là những nhà khoa học, chuyên gia vững về nghiệp vụ biên tập chuyên môn của từng lĩnh vực.
Nghiên cứu chuyển tải thông tin của tạp chí thông tin ngôn luận thường là những vấn đề chính trị, văn hóa, xã hội. Đối tượng phục vụ của loại tạp chí này bao gồm số đông các tầng lớp dân cư. Còn tạp chí nghiệp vụ chuyên ngành đi sâu nghiên cứu lý luận nghiệp vụ khoa học thuộc phạm vi hoạt động và chức năng nghiệp vụ chuyên ngành có đối tượng phục vụ chủ yếu là những người ở trong ngành..
Nhìn chung, đối tượng phục vụ của tạp chí so với báo thường hạn hẹp hơn. Đối tượng đọc tạp chí, nhất là tạp chí chuyên ngành, cần có hiểu biết nhất định về nghề nghiệp để tiếp nhận và tham gia trao đổi, thảo luận, học tập kinh nghiệm về những vấn đề liên quan đến công việc nghề nghiệp và thông tin quan tâm.
Tính hấp dẫn và sức thuyết phục của tạp chí không chỉ thể hiện ở nội dung phản ánh mà điều quan trọng là nội dung thông tin phải đáp ứng được nhu cầu tìm hiểu của từng loại bạn đọc. Từ đây, nội dung của tạp chí thường đa dạng với nhiều chuyên mục khác nhau. Trong đó, những vấn đề chung về lý luận, nghiệp vụ, khoa học thường chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu nội dung đăng tải. Theo đó, bài viết phải thế hiện được tính chất nghiên cứu, phát hiện những qui luật vận động trong từng lĩnh vực chuyên môn, nghiệp vụ. Và do vậy, chức năng tuyên truyền về những vấn đề lý luận cách mạng, lý luận nghiệp vụ, khoa học kỹ thuật sẽ đem lại cho độc giả những kiến thức mới với nhiều ý niệm cụ thể dễ tiếp cận và có khả năng liên hệ, vận dụng trong điều kiện cụ thể của tổ chức hoặc đơn vị hoạt động.(Nguyễn Bùi Khiêm 2013).
Ngoài chức năng tuyên truyền giáo dục, tạp chí còn là nơi cung cấp tri thức cho độc giả bằng con đường ngắn nhất. Tri thức cung cấp có thể là những thông tin về chính trị, kinh tế, quản lý và khoa học kỹ thuật...nhằm góp phần vào giải thích, phê phán tình hình, hiện tượng nghiên cứu; đồng thời đề cập giải pháp xử lý thể hiện tính nghiên cứu và phản biện khoa học. Có thể nói, đặc trưng nổi bật nhất của tạp chí là chức năng thông tin lý luận và nghiên cứu khoa học, đây cũng là công cụ đánh giá kết qủa công trinh nghiên cứu khoa học chuyên ngành.
Do bản chất chuyên sâu mang tính lý luận và phản biện trong nghiên cứu khoa học, nội dung thông tin phản ánh trên tạp chí cần đa dạng, phù hợp với điều kiện không gian và thời gian ấn hành. Tính kịp thời, khẩn trương của thông tin lý luận tuy không khắt khe như thông tin thời sự; song yêu cầu cung cấp thông tin đòi hỏi phải đáp ứng kịp thời vấn đề cuộc sống đặt ra.
Trong các tạp chí nghiên cứu, trao đối và hướng dẫn nghiệp vụ, các bài viết không nhất thiết phải là những vẫn đề đã đã được khẳng định, mà có thể là những chủ đề gợi mở, xới vấn đề hoặc là những trao đổi học thuật, tham khảo theo những quan điểm khác nhau. Tuy nhiên, tạp chí phải phục nhiệm vụ chính trị của một quốc gia hoặc căn cứ vào nhiệm vụ chính trị của các tổ chức, đoàn thể hoặc ngành chủ quản trong từng thời kỳ phát triển kinh tế - xã hội để xác định chủ đề của từng số xuất bản và tổ chức phát hành trong năm. Ngoài ra, những số chuyện đề cũng cần dựa theo các chuyên mục vốn có, nhằm cung cấp cho độc giả những thông tin về chủ đề liên quan đến chuyên ngành trong hoạt động của tạp chí.
Tính chuyên biệt đặc điểm nổi bật của các tạp chí
Ứng với mỗi tạp chí là một loại độc giả. Do vậy, các bài viết phải đáp ứng được yêu cầu khắt khe của bạn đọc, đảm bảo tính thiết thực, khoa học và có sức thuyết phục; đúng nghĩa với tên gọi và mục tiêu của cơ quan lý luận, nghiên cứu, trao đổi và hưởng dẫn nghiệp vụ của chuyên ngành.
Trong ngành truyền thông nước ta, đặc biệt là trên các tạp chí, tính chuyên biệt đã được định hình và ngày càng phát triển. Tính chuyên biệt trên báo chí được hiểu là phương thức, theo đó “….. một ấn phẩm báo chí chỉ tập trung vào một lĩnh vực cụ thể của đời sống, nhằm vào một lượng đối tượng công chúng xác định….”.
Phân tích cụ thể hơn, các nhà nghiên cứu nhận thấy: Tạp chí là loại ấn phẩm xuất bản ở một khu vực trong một địa điểm nhất định, mang tính thường kỳ đều đặn. Tạp chí khác với nhật báo ở chỗ: tính thời sự thấp hơn, nhưng tính khái quát lại cao hơn. Tạp chí thường hướng tới phạm vi độc giả đã biết được thông tin sơ lược về một vấn đề nhất định nhưng chưa thỏa mãn và đang đi tìm những chi tiết mang tính chuyên ngành sâu hơn. Để nghiên cứu tính chuyên biệt của một ấn phẩm tạp chí, các nhà phân tích đã đi sâu nghiên cứu về nghệ thuật tạo thông tin với tính hướng đích, nhằm vào đáp ứng nhu cầu của bạn đọc tạp chí.
Kết quả phân tích cho thấy, Tính chuyên biệt của tạp chí được thể hiện cả về hình thức và nội dung . Theo xu hướng hiện đại, khổ của các tạp chí có xu hướng ngày càng nhỏ đi. Mối quan tâm chủ yếu của các tạp chí đều hướng vào tính logic của nội dung và chức năng, nhiệm vụ riêng biệt nên tạp chí thường được thiết kế linh hoạt. Trong đó, trang bìa là một đặc điểm đáng chú ý của loại hình tạp chí.
Khác với báo viết, trang nhất thường được thiết kế nhằm giới thiệu thông tin quan trọng cần đăng tải và những “điểm nhấn” của tờ báo. Ở tạp chí có trang bìa. Tính chuyên biệt trên trang bìa được thể hiện cụ thể, rõ nét với cỡ và phông chữ được lựa chọn cẩn thận,sao cho phù hợp với màu sắc để làm nổi bật phong cách và nét riêng tạp chí cần hướng tới.
Về ngôn ngữ, ấn phẩm tạp chí thể hiện tính chuyên biệt nhằm vào phù hợp với nhu cầu đòi hỏi của độc giả. Để làm điều này, tạp chí cần tìm ra một ngôn ngữ có khả năng tương thích cao nhất cho đối tượng chuyên biệt, đồng thời với tham gia vào giải quyết vấn đề lớn nhất về ngôn ngữ hiện nay (Nguyễn Thị Phương Thảo 2013).
Như vậy có thể thấy, Tạp chí có chức năng cơ bản là thu thập, xử lý và chuyển tải, đưa thông tin phân tích sâu về các lĩnh vực chuyên ngành của đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội... nhằm đáp ứng yêu cầu thông tin của đông đảo nhân dân. Trong thực tế đời sống xã hội, tạp chí cũng là một tờ báo viết, nhưng khác với báo ở chỗ, tạp chí là cơ quản lý luận, học thuật, khoa học của cơ quan quản lý nhà nước, ngành kinh tế kỹ thuật hoặc các tổ chức, đoàn thể xã hội đi sâu nghiên cứu, hướng dẫn, trao đổi nghiệp vụ khoa học về một lĩnh vực thuộc phạm vi ngành, địa phương quản lý.
Từ lịch sử hình thành, tính tương đồng, sự khác biệt giữa báo viết và tạp chí, đặc biệt với vai trò tư vấn, phản biện khoa học mang tinh chuyên biệt của tạp chí, bài viết hy vọng được chia sẻ một số nhận thức để cùng trao đổi.
TS. Lê Thành Ý
