Săn "thần dược phòng the" của người Cơ Tu

Có điều ít ai biết rằng thực ra, từ xa xưa người Cơ Tu vẫn kể cho con cháu mình nghe về tác dụng bổ thận tráng dương, chữa chứng yếu sinh lý, đau lưng, khớp, nhức mỏi chân tay, chân run mờ mắt... của sùng đất mà theo cách gọi của người Cơ Tu là cơ đang.

Nhiều lần đặt chân đến các huyện vùng núi phía Tây của tỉnh Quảng Nam, nơi sinh sống của các dân tộc Xê Đăng, Cơ Tu, chúng tôi từng được nghe về loại đặc sản mà không phải ai cũng có cơ hội được thưởng thức, đó là cơ đang. Những con cơ đang này không chỉ đắt, mua tận gốc đã có giá 300.000đồng/kg mà còn là món ăn đặc biệt chỉ dành riêng cho khách quý của đồng bào. Nếu bạn được chủ nhà thực lòng quý mến, ngoài món chuột đồng gác bếp bạn còn có may mắn được thưởng thức các món ăn chế biến từ cơ đang.

Hàng năm, cứ vào cuối xuân, đầu hè khi những cơn mưa rừng ở miền núi phía Tây Quảng Nam giảm dần, khi những con suối trở nên dịu dàng thì cũng là lúc người dân trong thôn vác cuốc ra đồng săn cơ đang. Những con cơ đang thường làm tổ sâu khoảng một gang tay dưới rễ mía, ngô, lạc. Chúng thường cắn phá rễ cây nên săn cơ đang cũng chính là cách bảo vệ mùa màng. Rất dễ phát hiện ra hang của cơ đang vì chỉ cần nhìn những cây lạc héo lá là biết cơ đang đang ở quanh quẩn dưới gốc cây. Chúng có chân nhưng yếu nên chỉ có thể di chuyển hay xê dịch ngay bên dưới gốc cây, hơn nữa thân mềm nên chúng không đào hang sâu được. Cứ vài nhát cuốc là thế nào cũng được một con cơ đang mình mẩy trắng phau.

Theo nhiều già làng Cơ Tu ở đây, cơ đang có thể là ấu trùng của bọ hung. Một con cơ đang trưởng thành có thân hình bằng ngón tay út người lớn, màu trắng ngà, hoặc trắng xanh, hoặc vàng. Đầu chúng có màu cánh kiến. Chúng có hai cái răng màu đen nằm ngang trên thân có lông trắng và mấy chấm màu cánh gián trên lưng. Chân và càng cũng có màu cánh gián. Đốt, da chúng có nhiều nếp nhăn, mỗi đốt có 1-2 nếp (trừ hai đốt cuối). Các đốt đều có lông tơ dạng móc câu. Chúng thường sống ở các bãi bồi ven sông hoặc tại các vùng đất pha cát và nhiều lá mục, hoặc ven các sườn đồi, nơi có đất ẩm thấp ở trung du, miền núi...

Khi nghe tiếng động, những con cơ đang cuộn thân mình lại thành cục tròn. Có khi lưỡi cuốc chém trúng thân nó, mỡ chảy ra, thân mình nó trở nên tím ngắt. Loài vật này rất béo ngậy. Nếu xào lá lốt nên để nguyên con và khi ăn đừng nuốt liền, cứ nhai chầm chậm mới cảm nhận được vị béo của nó. Lúc đầu, thứ "đặc sản" này chỉ có giá mấy chục ngàn một ký nhưng nay lên tới cả trăm ngàn. Không chỉ đắt mà cơ đang còn hiếm vì hiện chúng đang bị "tận diệt".

Cách chế biến cơ đang cũng khá đơn giản, chỉ cần ngắt đuôi, rồi ngâm trong nước, cơ đang sẽ trở nên sạch trắng hơn. Sau đó, chúng được nhúng nước sôi để cục mỡ xoăn lại, khi chế biến không bị văng cục mỡ ra và thân chúng không bị tím, như thế sẽ ngon hơn. Có thể xắt nhỏ cơ đang nấu cháo đậu xanh, nấu canh với đu đủ và lá lốt hoặc nướng. Người Cơ Tu cũng truyền tai nhau bí quyết trước khi nướng, mổ bụng cơ đang rồi nhét nghệ tươi vào. Món ăn này sẽ giúp đỡ ho. Không những vậy, chị Phượng, chủ một nhà hàng trên đường Nguyễn Hữu Thọ (TP. Đà Nẵng) cho chúng tôi biết: "Hàm lượng dinh dưỡng của thịt cơ đang rất cao, thịt cơ đang dai, ngon hơn thịt heo, thịt gà và đặc biệt nó là thuốc... sung cho đàn ông đó!".

Thế nhưng theo những người trong giới sành ăn thì để giữ nguyên được hương vị đặc trưng của cơ đang, chỉ cần bắc chảo lên bếp cho nóng, rồi cho cơ đang đã được rửa sạch vào khuấy đều. Mỡ từ thân cơ đang chảy ra và không chỉ làm chín những con cơ đang mà mỡ còn giúp giữ nguyên hương vị đặc trưng của nó. Thế nhưng, món ăn truyền thống hấp dẫn nhất, theo các già làng Cơ Tu đó là cơ đang um đọt thiên niên kiện (là một loại cây có thân mỏng, giống cây nứa - PV) mà rất ít người may mắn mới có dịp thưởng thức.

Sau nhiều lần lỡ hẹn, những ngày cuối tháng Tư này, chúng tôi có dịp trở lại mảnh đất Tây Giang và háo hức được gặp lại già làng Bh'ríu Pố, người được mệnh danh là "ông vua ba kích", một trong những "biệt dược phòng the" của người Cơ Tu. Vị già làng này cũng được coi là từ điển văn hóa sống của người Cơ Tu nhờ vốn kiến thức uyên thâm. Không chỉ giỏi kiến thức khoa học kỹ thuật, ông còn là một nhà nghiên cứu văn hóa, phong tục, lối sống ở địa phương. ông chính là một trong những nghệ nhân điêu khắc nhà mồ cuối cùng. 

ở tuổi gần 70, hàng ngày ông vẫn miệt mài lao động trong khu vườn có tới hàng nghìn cây ba kích của gia đình song dường như vẫn không đủ để đáp ứng cho khách. Trong tâm trạng vui mừng vì gặp lại "cố nhân", già làng Bh'ríu Pố muốn giữ chúng tôi lại dùng cơm tối với gia đình. Chúng tôi tiếc ngẩn ngơ vì không thể ở lại và như vậy là để lỡ mất cơ hội thưởng thức món chuột đồng gác bếp cùng với thứ rượu ba kích do ông tự tay tán thành bột khô, rồi cùng với các thành phần thảo rượu khác nhau đem chưng cất cùng với thứ rượu của gia đình lên men bằng lá rừng. Nhưng tiếc hơn cả là chúng tôi đã để lỡ cơ hội thưởng thức món cơ đang. Theo già làng Bh'ríu Pố thì: "Ba kích là vị thuốc thần dược bổ thận, tráng dương dành cho phái mạnh và thường được gọi với cái tên "biệt dược phòng the". Vị thuốc này không chỉ được người Cơ Tu sử dụng phổ biến mà hiện còn được rất nhiều người dân sử dụng vì nó có tác dụng thần kỳ trong chuyện "giường chiếu".

Ngoài ba kích, người Cơ Tu còn xem cơ đang là loại "xuân dược" nghìn năm tráng kiện, giúp bổ thận tráng dương tăng cường sinh lực mà đàn ông Cơ Tu tin dùng để duy trì khả năng đàn ông của mình. Người Cơ Tu ở Tây Giang vẫn kể cho nhau nghe chuyện những đàn ông nơi đây lấy năm bảy vợ, bà nào bà đấy đẻ cả năm bảy đứa con. Sáu, bảy chục tuổi rồi mà các ông vẫn còn lấy thêm vợ bé và đặc biệt, các bà vợ bé còn luôn tươi cười mãn nguyện khi nhắc đến chuyện vợ chồng.

Theo người Cơ Tu thì để thể hiện sự giàu có, ngoài thóc gạo trong nhà, trâu buộc ở ngoài cột, ché để trong nhà...thì lấy nhiều vợ cũng là một trong những điều thể hiện sự giàu sang phú quý của mình. Từ xa xưa, các thầy thuốc đã biết đến công dụng của cơ đang, và liệt chúng vào danh sách dược liệu quý hiếm trong Đông y với công dụng làm tăng cường khả năng sung mãn cho các đấng mày râu.

Từ điển Động vật và khoáng vật làm thuốc ở Việt Nam có ghi rõ: "Cơ đang (hay còn gọi là sùng đất-PV) có vị mặn, tính hơi ấm, có tác dụng bổ thận, tráng dương, ích khí chữa chứng yếu sinh lý, đau lưng, chân tay nhức mỏi. Liều dùng hàng ngày từ 10-20g dưới dạng hoàn tán hoặc rượu ngâm. Loại thuốc này có tên là "ngàn năm tráng kiện".