(ĐS&PL) - Đối với người K’Ho, trâu là linh vật để cúng tế, tài sản có giá trị lớn nhằm phân biệt người sang kẻ khó, nhưng Krajan Plin đã gọi thương lái đến bán sạch đàn trâu cả chục con (mà cha mẹ cho làm của hồi môn khi về nhà vợ) và vay mượn thêm tiền để mua đàn, kèn, cồng chiêng biểu diễn.

Ngăn nạn chảy máu cồng ch?&ec?rc;ng

“Bán cả cơ ngh?ệp để làm chuyện mà chưa a? từng làm như thế phả? chăng là quá l?ều lĩnh?” - t&oc?rc;? hỏ?. “Thờ? đ?ểm đó, thanh n?&ec?rc;n trong bu&oc?rc;n chỉ say sưa vớ? nhạc đ?ện tử chứ kh&oc?rc;ng để mắt đến cồng ch?&ec?rc;ng, d&ac?rc;n vũ. Sợ rằng bọn m&?grave;nh ngày càng g?à và chết đ? th&?grave; &ac?rc;m nhạc truyền thống sẽ ma? một n&ec?rc;n m&?grave;nh quyết định phả? tạo sự đột phá để khơ? dậy n?ềm đam m&ec?rc; cồng ch?&ec?rc;ng của g?ớ? trẻ. Mà một kh? đ&at?lde; chơ? là chơ? tớ? cùng” - g?à làng Pl?n hào sảng nó?.

G?à làng Pl?n đang “dạy t?ếng cho ch?&ec?rc;ng”.

Cồng ch?&ec?rc;ng là máu thịt của đồng bào. Mỗ? kh? t?ếng kèn, t?ếng ch?&ec?rc;ng vang l&ec?rc;n là ngườ? cảm thấy rạo rực, muốn đến vớ? nhau, cùng nhau nhảy múa, hòa bước ch&ac?rc;n nhịp nhàng trong vòng xoang quanh bếp lửa hồng.

Krajan Pl?n là một trong những ngườ? lưu g?ữ được nh?ều ch?&ec?rc;ng chóe và các nhạc cụ (đàn t’rưng, kèn bầu, tù và&hell?p;) của đồng bào T&ac?rc;y Nguy&ec?rc;n nhất.

Ấn tượng hơn cả là những bộ ch?&ec?rc;ng 6 của ngườ? K’Ho (mỗ? bộ gồm 6 cá? ch?&ec?rc;ng) vớ? chất l?ệu bằng đồng thau; m&oc?rc; phỏng g?a đ&?grave;nh mẫu hệ: Ch?&ec?rc;ng to nhất là ch?&ec?rc;ng mẹ và kế đến là các ch?&ec?rc;ng con theo thứ tự từ lớn đến bé. Mỗ? ch?&ec?rc;ng có g?á ngang vớ? 2 con tr&ac?rc;u mộng.

“Chúng quý g?á kh&oc?rc;ng hẳn v&?grave; đắt t?ền mà v&?grave; m&?grave;nh đ&at?lde; cất c&oc?rc;ng sưu tầm, chế tác mấy chục năm nay. Nh?ều lúc phả? tranh mua ch?&ec?rc;ng chóe vớ? thương lá? để những nhạc cụ truyền thống quý g?á của cha &oc?rc;ng kh&oc?rc;ng bị bán đ? nơ? khác” – g?à làng Pl?n t&ac?rc;m sự.

Một số chuy&ec?rc;n g?a về văn hóa cho rằng đó là v?ệc làm th?ết thực góp phần ngăn chặn nạn chảy máu cồng ch?&ec?rc;ng ở T&ac?rc;y Nguy&ec?rc;n. Bao năm qua, do lố? suy nghĩ g?ản đơn và v&?grave; k?nh tế khó khăn, nh?ều ngườ? đ&at?lde; bán ch?&ec?rc;ng chóe để trang trả? cuộc sống hàng ngày. Hậu quả là nh?ều làng x&at?lde; ở T&ac?rc;y Nguy&ec?rc;n kh&oc?rc;ng còn bộ ch?&ec?rc;ng quý nào.

“Dạy” t?ếng cho ch?&ec?rc;ng

Theo l&at?lde;o làng Dag&oc?rc;t Jr&oc?rc;l, ngườ? Lạch kh&oc?rc;ng có nghề đúc đồng n&ec?rc;n kh&oc?rc;ng tự chế tác cồng ch?&ec?rc;ng nhưng rất thạo nghề nu&oc?rc;? ngựa và cưỡ? ngựa kh&oc?rc;ng y&ec?rc;n cực g?ỏ?. Trước k?a, kh? g?ao th&oc?rc;ng còn trắc trở th&?grave; ngựa là phương t?ện đ? lạ?, chuy&ec?rc;n chở th&?acute;ch hợp nhất ở vùng đồ? nú? nhấp nh&oc?rc;, khúc khuỷu. Những dấu ch&ac?rc;n tròn của g?ống ngựa nhỏ con nhưng rất khỏe này ?n dấu khắp các bu&oc?rc;n làng T&ac?rc;y Nguy&ec?rc;n và sang cả nước Lào. Cũng nhờ vậy ngườ? Lạch tậu nh?ều bộ ch?&ec?rc;ng tốt, đặc b?ệt là ch?&ec?rc;ng Lào. Tuy nh?&ec?rc;n, ch?&ec?rc;ng mang từ nơ? khác về chỉ là cá? xác chứ chưa có hồn, n&ec?rc;n phả? thổ? hồn để chúng thực sự là nhạc cụ l?nh th?&ec?rc;ng, là t?ếng nó? đặc b?ệt g?ữa các thành v?&ec?rc;n trong cộng đồng và g?ữa con ngườ? vớ? thần l?nh. Ngườ? T&ac?rc;y Nguy&ec?rc;n gọ? đó là “dạy” t?ếng cho ch?&ec?rc;ng, tương tự như dạy cho trẻ con b?ết nó? để thực sự thành ngườ?.

Ch?&ec?rc;ng b?ết nó? hòa &ac?rc;m gọ? hồn s&oc?rc;ng nú?.

“Mỗ? ch?ếc ch?&ec?rc;ng trong dàn ch?&ec?rc;ng chuẩn g?ống như một cung, bậc được sắp xếp ở vị tr&?acute; nhất định để kh? g&ot?lde; vào, &ac?rc;m thanh phát ra sẽ hòa quyện vớ? thanh &ac?rc;m của các ch?&ec?rc;ng khác. R?&ec?rc;ng những ch?ếc ch?&ec?rc;ng mớ? thường chưa đúng cung bậc n&ec?rc;n kh? sử dụng bị ph&oc?rc;, lạc đ?ệu - &ac?rc;m thanh bị trượt l&ec?rc;n cao hoặc chùng xuống thấp - n&ec?rc;n phả? l&ec?rc;n d&ac?rc;y ch?&ec?rc;ng cho đúng” - vừa nó?, g?à Pl?n vừa mang bộ ch?&ec?rc;ng mớ? ra đánh và? bà? để dò &ac?rc;m, đọc xem ch?&ec?rc;ng bị căng hoặc chùng chỗ nào kh?ến cho &ac?rc;m ch?&ec?rc;ng bị lỗ?. Sau đó g?à làng cầm ch?ếc búa sắt nhỏ g&ot?lde; vào ch?&ec?rc;ng để chỉnh những chỗ chưa chuẩn.

Lát sau, g?à bỏ búa xuống, cầm ch?&ec?rc;ng l&ec?rc;n chơ? và? bà? và ngh?&ec?rc;ng ta? lắng nghe. Khẽ chau mày: Chưa ổn. G?à lạ? cầm búa t?ếp tục g&ot?lde; lúc mạnh, lúc nhẹ, lúc mặt ngoà?, lúc trong lòng ch?&ec?rc;ng, lúc g&ot?lde; ch&?acute;nh g?ữa, lúc lạ? ở mép ch?&ec?rc;ng. Cứ như thế hàng t?ếng đồng hồ ch?ếc ch?&ec?rc;ng này mớ? phát ra thanh &ac?rc;m trong trẻo, đúng vị tr&?acute; trong dàn cồng ch?&ec?rc;ng.

Vốn nghĩ rằng để chỉnh ch?&ec?rc;ng phả? có những máy móc, th?ết bị kỹ thuật cao n&ec?rc;n t&oc?rc;? kh&oc?rc;ng khỏ? k?nh ngạc kh? chứng k?ến g?à Pl?n chỉ dùng cá? búa nhỏ để dạy t?ếng cho ch?&ec?rc;ng. Quả là dùng cá? th&oc?rc; sơ chỉnh cá? phức tạp! “Động tác g&ot?lde; có vẻ đơn g?ản nhưng phả? g&ot?lde; vào chỗ nào, g&ot?lde; mấy cá? vớ? lực g&ot?lde; mạnh - yếu sao cho chuẩn xác để gọ? đúng hồn ch?&ec?rc;ng về th&?grave; chỉ có nghệ nh&ac?rc;n chỉnh ch?&ec?rc;ng mớ? b?ết. Nếu chỉnh kh&oc?rc;ng đ?&ec?rc;u luyện, ch?&ec?rc;ng bị nứt, &ac?rc;m bị lạc nặng hơn co? như hồn ch?&ec?rc;ng bay mất” - &oc?rc;ng C?l Dong g?ả? th&?acute;ch kh? cùng chúng t&oc?rc;? xem chỉnh ch?&ec?rc;ng.

Chữa bệnh cho ch?&ec?rc;ng

“G?ống như con ngườ?, ch?&ec?rc;ng cũng có lúc ốm, bị lạc mất g?ọng, qu&ec?rc;n mất t?ếng nó? cha &oc?rc;ng xưa, nhất là đố? vớ? những dàn cồng ch?&ec?rc;ng sử dụng quá nh?ều hoặc l&ac?rc;u ngày kh&oc?rc;ng sử dụng” - g?à C?l Dong nó?. Còn theo Pl?n, kh? ch?&ec?rc;ng có dấu h?ệu ph&oc?rc; thanh, lạc đ?ệu th&?grave; phả? chỉnh ngay bở? bệnh nặng rất khó chữa.

Chúng t&oc?rc;? rờ? nú? mẹ Lang B?ang mang theo h&?grave;nh ảnh g?à làng ngườ? Lạch th&ac?rc;n h&?grave;nh vạm vỡ như con gấu, má? tóc xoăn dà? buộc đu&oc?rc;? ngựa rất l&at?lde;ng tử. Pl?n tự nhận là g?à g&ac?rc;n, là ngườ? kh&oc?rc;ng tuổ? bở? tràn đầy s?nh lực: ngh?&ec?rc;n cứu, sáng tác, b?ểu d?ễn kh&oc?rc;ng ngừng nghỉ.

G?à làng ra h?ệu cho các chàng tra? mang bộ ch?&ec?rc;ng gồm 6 ch?ếc ra đánh và? bà?. Phát h?ện ch?&ec?rc;ng thứ 5 bị lạc đ?ệu, Pl?n mang đến đặt úp tr&ec?rc;n thớt gỗ đen mun rồ? dùng ch?ếc búa sắt nhỏ g&ot?lde; l&ec?rc;n ch?&ec?rc;ng thăm dò xem bệnh nặng hay nhẹ, ch?&ec?rc;ng phồng hoặc dẹt chỗ nào để đ?ều chỉnh cường độ g&ot?lde; cho th&?acute;ch hợp nhằm kéo &ac?rc;m l&ec?rc;n cao hay hạ xuống.

G?à g&ot?lde; nhẹ 5 - 6 lần vào mặt trong của ch?&ec?rc;ng rồ? đột ngột g&ot?lde; 2 cá? thật mạnh, kế đến lạ? g&ot?lde; và? cá? thật nhẹ như an ủ? ngườ? bệnh vừa phả? qua đợt xạ trị đau đớn.

Vừa g&ot?lde;, Pl?n vừa nheo mắt, ngh?&ec?rc;ng ta? lắng nghe để đọc xem độ vang và g?ọng ch?&ec?rc;ng đ&at?lde; hoàn toàn b&?grave;nh phục chưa, có đúng g?ọng nó? r?&ec?rc;ng, &ac?rc;m sắc r?&ec?rc;ng của bu&oc?rc;n làng dướ? ch&ac?rc;n nú? Lang B?ang chưa. Ch?&ec?rc;ng khỏe th&?grave; &ac?rc;m thanh phát ra ầm ầm như thác nước, thánh thót như ch?m&hell?p; Nếu chưa chuẩn th&?grave; t?ếp tục chỉnh hàng t?ếng đồng hồ, thậm ch&?acute; cả buổ? v&?grave; chỉ cần một ch?ếc ch?&ec?rc;ng sa? cung bậc th&?grave; cả dàn ch?&ec?rc;ng xem như xếp xó! Một ch?ếc ch?&ec?rc;ng bị lạc &ac?rc;m là những bà? ch?&ec?rc;ng đánh ra kh&oc?rc;ng thấu ta? thần l?nh.

Học chỉnh ch?&ec?rc;ng kh? 30 tuổ? từ các nghệ nh&ac?rc;n l&at?lde;o luyện, đặc b?ệt là &oc?rc;ng nộ? (Păng T?ng Ch&oc?rc;), đến nay Pl?n đ&at?lde; chữa bệnh cho nh?ều bộ ch?&ec?rc;ng ở L&ac?rc;m Đồng và được mờ? sang cả các tỉnh Đắk Lắk, Đắk N&oc?rc;ng để chỉnh ch?&ec?rc;ng. &Oc?rc;ng đ&at?lde; thổ? hồn, làm sống lạ? gần cả trăm dàn cồng ch?&ec?rc;ng của ngườ? Mạ, &Ec?rc; đ&ec?rc;, Ba Na&hell?p; “ Khó nhất là chỉnh ch?&ec?rc;ng K’Ho. Ngườ? K’Ho kh&oc?rc;ng dùng dù? để đánh ch?&ec?rc;ng như các d&ac?rc;n tộc khác mà dùng một tay đấm vào mặt ch?&ec?rc;ng, còn lòng bàn tay k?a áp vào mặt trong của ch?&ec?rc;ng tạo ra chỗ ngừng ngắt, nhấn nhá độ ng&ac?rc;n vang, do đó đò? hỏ? ch?&ec?rc;ng phả? cực kỳ chuẩn”- g?à Pl?n t&ac?rc;m sự.

&Oc?rc;ng Ngọc Lý H?ển - Trưởng phòng Quản lý d? sản văn hóa (Sở VH-TT&DL L&ac?rc;m Đồng) cho hay nghệ nh&ac?rc;n chỉnh ch?&ec?rc;ng rất h?ếm. Phả? có đ&oc?rc;? ta? thẩm &ac?rc;m th?&ec?rc;n bẩm chứ kh&oc?rc;ng hẳn chơ? ch?&ec?rc;ng g?ỏ? và học nghề là có thể chỉnh được ch?&ec?rc;ng. G?ờ th&?grave; cả mấy làng mớ? có một ngườ? làm được v?ệc này. “Chỉnh ch?&ec?rc;ng khó lắm! Bản th&ac?rc;n m&?grave;nh dù đ&at?lde; đánh ch?&ec?rc;ng l?&ec?rc;n tục mấy chục năm nhưng vẫn kh&oc?rc;ng chỉnh được ch?&ec?rc;ng. May mắn con tra? m&?grave;nh là Pl?n được Yàng cho cá? ta? th&?acute;nh, cá? tay khéo và được &oc?rc;ng nộ? chỉ dạy n&ec?rc;n b?ết chỉnh ch?&ec?rc;ng cho đúng cá? &ac?rc;m thanh của Yàng” - &oc?rc;ng Dag&oc?rc;t Jr&oc?rc;l bộc bạch.

Trong các bu&oc?rc;n làng T&ac?rc;y Nguy&ec?rc;n, đứa trẻ ra đờ? được làm lễ thổ? ta? trong t?ếng ch?&ec?rc;ng; đến lúc đặt t&ec?rc;n, mừng tuổ?, cướ? hỏ? đều có t?ếng ch?&ec?rc;ng chứng nhận; cả kh? chết đ? cũng nhờ t?ếng ch?&ec?rc;ng s?&ec?rc;u thoát. Cầu mưa, báo b&at?lde;o, g?eo hạt, cúng lúa mớ?, cúng bến nước&hell?p; đều th&oc?rc;ng qua t?ếng ch?&ec?rc;ng đề đạt t&ac?rc;m nguyện của d&ac?rc;n làng vớ? Yàng và các thần l?nh.

Đ?ều nghịch lý là ở vùng đất mà t?ếng ch?&ec?rc;ng trở thành hồn th?&ec?rc;ng s&oc?rc;ng nú?, mỗ? ngườ? con của bu&oc?rc;n làng T&ac?rc;y Nguy&ec?rc;n đều sống chết cùng t?ếng ch?&ec?rc;ng nhưng ngườ? có thể chỉnh ch?&ec?rc;ng là v&oc?rc; cùng h?ếm ho?, mỗ? tỉnh chỉ có tr&ec?rc;n dướ? mườ? nghệ nh&ac?rc;n. Nh?ều chuy&ec?rc;n g?a có t&ac?rc;m huyết vớ? v?ệc bảo tồn văn hóa truyền thống băn khoăn: Nghệ nh&ac?rc;n chỉnh ch?&ec?rc;ng ngày càng thưa thớt. Vả lạ? kh? g?à yếu, cá? ta? kh&oc?rc;ng còn nghe r&ot?lde; từng &ac?rc;m nữa, cá? tay cũng run rẩy n&ec?rc;n chỉnh ch?&ec?rc;ng sẽ kh&oc?rc;ng chuẩn xác. Nay ma? b?ết lấy đ&ac?rc;u ra ngườ? chỉnh ch?&ec?rc;ng cho bà con đánh đ&ac?rc;y?! T&oc?rc;? mang đ?ều trăn trở này trao đổ? vớ? cán bộ quản lý văn hóa địa phương và c&ac?rc;u trả lờ? vẫn là: Khó lắm! Đang t&?grave;m g?ả? pháp.

Nguồn:T?ền Phong

Link nguồn Copy link

"Quái kiệt" cao nguyên ngăn chặn "chảy máu cồng chiêng"