Được dân đảo Lý Sơn gọi là nhà "sử làng", hay ông "Hoàng Sa", nghệ nhân Võ Hiển Đạt tự hào bảo rằng đây là nơi lưu giữ nhiều nhà cổ nhất nước.

Không tính các công trình kiến trúc cổ đình chùa, miếu mạo, đảo Lý Sơn hiện còn lưu giữ 24 căn nhà cổ bằng gỗ mít ròng xây dựng cách đây hơn 200 năm, được các con dân Hoàng Sa lưu giữ vẹn nguyên.

Gần 2 thế kỷ trôi qua, ngôi nhà cổ vẫn vững chãi qua phong ba bão táp và lưu giữ những tư liệu quý về đội dân binh Hoàng Sa năm xưa trên đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi.

Báo Người Lao động dẫn lời ông Dương Quang Định (67 tuổi, người đang trực tiếp cai quản ngôi nhà của gia tộc họ Dương), theo gia phả ghi lại, năm 1832, ông tổ họ Dương từ đất liền ra khai khẩn và định cư tại đảo Lý Sơn. Đến năm 1833, họ Dương khởi công xây dựng ngôi nhà từ đường. Cuối năm 1835, ngôi nhà xây xong. Trải qua nhiều thế hệ, đến nay, đời ông Định (hậu duệ đời thứ 6) tiếp quản ngôi nhà này.

Để xây được ngôi nhà cổ, ông tổ họ Dương cùng các bậc tiền hiền trong dòng họ đã vượt sóng, vận chuyển gỗ, vật liệu từ đất liền ra đảo trong nhiều năm. Khi khởi công xây dựng, gia tộc họ Dương phải bán hàng chục héc-ta đất, đó là chưa kể tiền của cùng hàng ngàn công lao động do con cháu đóng góp.

“Ngôi nhà được làm bởi trên 50 m3 gỗ mít đỏ mua từ những cánh rừng già của tỉnh Quảng Nam rồi thuê nhân công vận chuyển ra đảo. Toán thợ mộc Kim Bồng nổi tiếng quần quật đục, đẽo trong suốt gần 2 năm mới hoàn thiện phần gỗ của ngôi nhà” - ông Định kể.

Ngôi nhà cổ được thiết kế gồm 3 gian chính với 24 cột gỗ có kích thước lớn và được làm theo kiểu “nhà rường đắp đất” cùng hệ thống cửa bàn khoa, cột kèo “rau muống” chạm hình đầu rồng hoặc đầu chim phụng. Cùng với đó là các hoành phi câu đối, án thờ chạm khắc hoa văn công phu, tinh xảo.

Nhằm bảo tồn và gìn giữ ngôi nhà, mỗi năm, con cháu họ Dương phải góp của góp công trùng tu, sửa chữa. Bởi vậy, đã gần 200 năm tuổi nhưng ngôi nhà còn nguyên vẹn thiết kế ban đầu. Nhiều đoàn khách du lịch khi đến tham quan đều ngỡ ngàng vì sự độc đáo, lộng lẫy của ngôi nhà có niên đại cổ nhất trên đảo Lý Sơn.

Theo ông Dương Lan (80 tuổi; ngụ thôn Tây, xã An Hải; hậu duệ đời thứ 5 tộc họ Dương), giờ có tiền cũng không thể làm được ngôi nhà như thế này bởi toàn bộ ngôi nhà được làm thủ công với những thợ mộc có tay nghề cao.

Diễn đàn Kinh tế Việt Nam cho biết, ngoài sự độc đáo, ngôi nhà còn được ví như bảo tàng thu nhỏ cất giữ những chứng cứ, tài liệu được ghi trong gia phả nhiều đời liên quan đến các bậc tiền nhân của dòng họ đối với đội Hùng binh Hoàng Sa vâng mệnh vua ban, lên thuyền vượt sóng dữ ra bảo vệ đảo Hoàng Sa từ hơn 400 năm trước.

Ngoài ngôi nhà cổ của dòng họ Dương, ở Lý Sơn còn có hàng chục ngôi nhà cổ khác cùng niên đại, tuy nhiên, do không được bảo tồn gìn giữ nên chúng đang bị xuống cấp.

Ông Phạm Hoàng Linh, Phó Chủ tịch UBND huyện Lý Sơn, nói: "Chính quyền địa phương khuyến khích, tuyên truyền người dân bảo tồn, gìn giữ nhà cổ, ngoài ra còn hỗ trợ để người dân có điều kiện trùng tu, sửa chữa giữ nguyên thiết kế ban đầu. Đây đều là những bảo tàng vô giá lưu giữ nhiều kỷ vật của các dân binh Hoàng Sa một thời".