Ngày 15/8/2021, Taliban đã khiến cả thế giới bất ngờ tiến vào tiếp quản thủ đô Kabul mà không vấp phải sự phản kháng nào từ chính phủ Afghanistan và Tổng thống khi ấy là ông Ashraf Ghani. Đó cũng là ngày nhóm theo chủ nghĩa chính thống Hồi giáo lần đầu trở lại vị trí lãnh đạo sau khi bị Mỹ lật đổ vào năm 2001.
Các chuyên gia nhận định, sự sụp đổ của chính phủ Afghanistan khi ấy là điều không thể tránh khỏi khi Mỹ và các đồng minh NATO rút quân vào tháng 5/2021. Tuy nhiên, không ai nghĩ rằng sự sụp đổ này lại diễn ra một cách nhanh chóng và có phần "dễ dàng" đến vậy.
Sự trở lại nắm quyền của Taliban đã mang đến nhiều tác động về mặt đại chính trị trong khu vực. Bên cạnh đó, cuộc sống của người dân Afghanistan trong 1 năm qua cũng đã có sự thay đổi rõ rệt, phần lớn theo hướng tồi tệ hơn.
Sự tiến bộ bị đảo ngược
Trong 20 năm khi Mỹ và phương Tây đóng quân tại Afghanistan, đất nước này đã đạt được nhiều tiến bộ trên một số lĩnh vực.
Các phương tiện truyền thông độc lập đã phát triển mạnh mẽ dưới thời các cựu tổng thống Hamid Karzai và Ashraf Ghani, vấn đề nhân quyền được cải thiện đáng kể, số lượng trẻ em gái bắt đầu đi học và số lượng các trường đại học ngày càng tăng, tầng lớp trung lưu của Afghanistan thì đạt được sự thịnh vượng tương đối trong cùng thời kỳ.
Tuy nhiên, chỉ trong 12 tháng qua, phần lớn các bước tiến này đã bị đảo ngược.
Taliban đã không thực hiện hầu hết các lời hứa của họ theo thỏa thuận Doha năm 2020. Họ đã miễn cưỡng thành lập một chính phủ hòa nhập trong nước. Nhưng các bé gái trên lớp 6 không được phép đến trường, phụ nữ không được phép làm việc trong hầu hết các lĩnh vực và chỉ có thể đến thăm các công viên công cộng vào những ngày cụ thể.
Nền kinh tế của Afghanistan hiện đang gặp khó khăn, Liên Hợp Quốc thậm chí đã phải đưa ra cảnh báo về một thảm họa nhân đạo ở đất nước này.
Kể từ khi lên nắm quyền, Taliban đã yêu cầu cộng đồng quốc tế công nhận họ là những nhà lãnh đạohợp pháp của Afghanistan. Sự công nhận của quốc tế là rất quan trọng để Taliban tránh được nguy cơ sụp đổ kinh tế đang ngày một hiện rõ.
Hàng triệu người Afghanistan không có việc làm và tài khoản ngân hàng của họ bị đóng băng. Nhiều người phải bán tài sản của họ để mua thực phẩm, trong khi các cộng đồng thành thị lần đầu tiên phải đối mặt với tình trạng mất an ninh lương thực ở mức độ tương tự như các khu vực nông thôn.
Vào tháng 1/2022, Liên Hợp Quốc đã đưa ra "lời kêu gọi lớn nhất từ trước đến nay" về viện trợ nhân đạo cho một quốc gia. Trong đó, Liên Hợp Quốc nói rằng họ cần 4,4 tỷ USD (3,9 tỷ Euro) viện trợ để giúp Afghanistan ngăn chặn "cuộc khủng hoảng nhân đạo" nghiêm trọng nhất hiện nay.
Tuy nhiên, cộng đồng quốc tế lại cảm thấy vô cùng miễn cưỡng khi giao các khoản tiền trực tiếp cho Taliban, vì lo ngại nhóm sẽ sử dụng tiền để mua vũ khí. Vì lý do tương tự, Washington đã từ chối giải phóng tài sản ngân hàng của Afghanistan.
Vấn đề quyền phụ nữ
Theo thống kê của Liên Hợp Quốc, Afghanistan hiện là quốc gia duy nhất trên thế giới không cho trẻ em gái đi học. Vấn đề quyền phụ nữ đã trở nên đặc biệt tồi tệ kể từ khi Taliban nên nắm quyền cai trị.
Một số lượng lớn phụ nữ làm việc ở các vị trí khác nhau trong các chính quyền trước đây - từ cấp bộ trưởng cho đến các văn phòng - đã bị Taliban bắt về nhà ngay trong những tháng đầu tiên.
Nhiều phụ nữ Afghanistan xuống đường phản đối các quyết định đàn áp của Taliban. Tuy nhiên, với đường lối cứng rắn, nhóm Hồi giáo đã sử dụng vũ lực để dập tắt các cuộc biểu tình, bắt giữ nhiều nhà hoạt động nữ quyền.
Vào tháng 7 vừa qua, ông Agnes Callamard, tổng thư ký của Tổ chức Ân xá Quốc tế, nhận xét: "Chưa đầy một năm sau khi Taliban tiếp quản Afghanistan, các chính sách hà khắc của họ đang tước đi quyền của hàng triệu phụ nữ và trẻ em gái để có cuộc sống an toàn, tự do và viên mãn".
Bất chấp áp lực từ những nhà lãnh đạo mới, nhiều phụ nữ Afghanistan vẫn đang cố gắng lên tiếng để đòi lại công bằng. Một số phụ nữ biểu tình đã rời khỏi đất nước nhưng vẫn còn 5 nhóm hoạt động vì nữ quyền đang hoạt động tại Afghanistan. Một số người trong số họ đang lên tiếng trên mạng xã hội phản đối các cuộc đàn áp của Taliban cùng các hành động bắt giữ tùy tiện, cưỡng chế, chưa kể đến tra tấn thể chất và tâm lý.
Zholia Parsi, một nhà đấu tranh cho quyền phụ nữ, nói với DW rằng cô chọn tiếp tục phản đối để bảo vệ tương lai của con mình. Cô chia sẻ: "Một trong những cô con gái của tôi lẽ ra đang được học đại học, còn một đứa khác đáng lẽ học lớp 11. Khi quan sát trạng thái tâm lý của các con, tôi không còn cách nào khác ngoài việc đứng lên phản đối. Cho đến khi tôi lấy lại được quyền lợi của mình, tôi sẽ không giữ im lặng".
Truyền thông tự do bị đe doạ
Các phương tiện truyền thông tự do đã bị Taliban coi là kẻ thù. Lĩnh vực này đã có bước nhảy vọt trong thời gian từ năm 2001-2020 nhưng giờ đây, hàng nghìn phóng viên của Afghanistan đã bị trục xuất hoặc mất việc.
Theo cơ quan giám sát Reporters Without Borders, khoảng 43% hãng tin Afghanistan đã bị đóng cửa trong 3 tháng qua. Cơ quan nêu: "Tổng cộng 10.780 nhà báo làm việc trong lĩnh vực tin tức ở Afghanistan vào đầu năm 2021 nhưng đến tháng 12 năm đó, con số này đã giảm xuống 4.360 người".
Ông Mohammad Zia Bumia, người đứng đầu Hiệp hội Truyền thông Tự do Nam Á tại Afghanistan, nói với DW rằng sau khi chính phủ cựu Tổng thống Ashraf Ghani sụp đổ, nhiều cơ quan truyền thông Afghanistan đã đóng cửa hoạt động, khiến hàng trăm nhà báo Afghanistan rơi vào cảnh thất nghiệp.
Ông nhận xét các cuộc đàn áp của Taliban và tình hình kinh tế ngày càng tồi tệ cũng đã góp phần khiến lĩnh vực truyền thông trở nên tệ hơn. Ông chia sẻ: "Taliban đã áp đặt các biện pháp kiểm duyệt nghiêm ngặt đối với phương tiện truyền thông - về tin tức cũng như giải trí".
Tổ chức Reporters Without Borders nói rằng các nhà báo nữ thậm chí còn chịu nhiều sự đàn áp hơn nhiều hơn kể từ khi Taliban tiếp quản Afghanistan. Cô Saleha Ainy, một nhà báo Afghanistan đã phải chạy trốn sang Iran, chia sẻ: "Taliban đã nhiều lần cố gắng bắt giữ tôi. Họ đã đến tận nhà chúng tôi. Họ cảnh cáo gia đình tôi và tôi không còn lựa chọn nào khác ngoài việc rời khỏi đất nước".
Theo đó, ông Hujatullah Mujadidi, người đứng đầu Hiệp hội Nhà báo Độc lập Afghanistan, đã kêu gọi cộng đồng quốc tế hỗ trợ các nhà báo nước này.
Minh Hạnh (Theo DW)
