Vào Huế, mấy hôm sau thấy mợ Thá? của cháu sang tìm, nó? là để nhận sách, cậu đoán là x?n tà? l?ệu. Cậu nó? là sách còn chưa mua được thế mà mợ Thá? cháu không t?n, tưởng là cậu có mà không đưa, dỗ? bỏ về...

Ông Tấn Định (con tra? của bà Võ Thị Là?, em gá? Đạ? tướng Võ Nguyên G?áp) đã ch?a sẻ nh?ều kỷ n?ệm trong thờ? g?an ở cạnh Đạ? tướng, trong đó, có cả những ký ức về ha? ngườ? vợ do Tướng G?áp kể.

Ông v?ết, có lần, Đạ? tướng gọ? ông lạ? gần, Ngườ? nằm ?m, mắt nhắm, ha? tay đặt trên bụng, tư thế như đang th?ền.

Một lúc sau, Đạ? tướng cất t?ếng: "Cậu như đang nghe thấy có t?ếng xe lửa chạy trên đường ray. Cậu bỗng nhớ lạ? một chuyến đ? vào Huế, đến ga V?nh thì mợ Thá? của cháu (ngườ? vợ đầu của Đạ? tướng) lên tàu. Hồ? ấy, mớ? quen sơ sơ nên chỉ gật đầu chào nhau mà không nó? chuyện gì nh?ều.

Vào Huế, mấy hôm sau thấy mợ Thá? của cháu sang tìm, nó? là để nhận sách, cậu đoán là x?n tà? l?ệu. Cậu nó? là sách còn chưa mua được, nó? thế là vì tà? l?ệu thì anh D?ễu cầm, cậu chưa nhận được thật. Thế mà mợ Thá? cháu không t?n, tưởng là cậu có mà không đưa, dỗ? bỏ về". Tướng G?áp kể chậm rã?, vớ? nét mặt rất vu? như đang sống vớ? những kỷ n?ệm của một thờ? tra? trẻ.

Đạ? tướng kể t?ếp, sau kh? kết hôn được một thờ? g?an mà chưa thấy có "h?ện tượng gì", ha? vợ chồng ông rất lo lắng. Ông bảo, hồ? đó a? cũng vậy, cứ cướ? xong là phả? có con ngay, thấy chậm và? tháng là a? cũng lo, nhất là các cụ. Sau đó không b?ết có a? mách, ngườ? vợ trẻ nó? vớ? chồng: "Dướ? Mơ (chợ Mơ bây g?ờ) có ông thầy xem hay lắm, hay mình xuống đó thử xem, một lần cho b?ết".

Thế rồ?, ông cũng ch?ều vợ. Hôm sau, ha? ngườ? bắt xích lô, đ? xuống phía Chợ Mơ, hỏ? đường vào một con ngõ nhỏ. Gặp thầy, đó là một ông thầy đồ đã g?à, xem bó? chỉ là làm thêm cho những a? cần mà thô?, không phả? nghề của thầy. Ông thầy bảo, đừng lo, muốn có con thì sẽ có con, anh còn phả? lo ngh?ệp lớn, nhưng anh chị sẽ phả? sống xa nhau đấy...

Im lặng một lúc, Đạ? tướng nó? t?ếp: "Ông ấy còn nó? thêm một số cá? nữa, nhưng mà cậu chỉ nhớ có thế. Ông ấy nó? thế mà đúng...". Ông nằm ?m, mắt nhìn lên trần nhà, không kể t?ếp nữa.

Tướng G?áp còn kể cho cháu mình nghe về buổ? ch?ều đáng nhớ, buổ? ch?ều ch?a ly, cá? buổ? ch?ều kh? hoàng hôn đã buông tràn phố cổ. Trên con phố Cổ Ngư, ông đã ch?a tay ngườ? vợ trẻ cùng đứa con gá? nhỏ chưa đầy tuổ?, để cùng một nhóm thanh n?ên yêu nước sang Trung Quốc gặp đồng chí Nguyễn Á? Quốc và tham g?a hoạt động cách mạng.

Sau kh? t?nh-dau-cua-da?-tuong-vo-nguyen-g?ap-a4016.html#.UorjXtLxp-o">bà Quang Thá? hy s?nh trong nhà lao Hỏa Lò một thờ? g?an khá lâu, Đạ? tướng mớ? b?ết t?n.

Ông Định nó? ch?a sẻ, mình sẽ không bao g?ờ quên được khung cảnh của buổ? ch?a ly mà Đạ? tướng đã kể cho ông nghe ngày hôm đó bằng một g?ọng trầm buồn.

"Con cứ tưởng tượng đó là một con phố nhỏ, vắng vẻ, trờ? đã chạng vạng tố?. Mợ thì bế Hồng Anh nằm vắt trên va?, hình như đang ngủ. Cậu và mợ cứ đ? bên nhau như vậy, vừa đ? vừa nó? chuyện, không muốn để cho ngườ? đ? đường để ý. Lúc sau thì mợ dừng lạ? vì phả? quay về. Cậu vừa đ? vừa ngoảnh lạ? nhìn, đ? một đoạn lạ? quay lạ? nhìn, thấy mợ cứ ôm con đứng như vậy mã?. Cá? hình ảnh ấy cậu không bao g?ờ có thể quên đ? được...", Đạ? tướng nó? vớ? ngườ? cháu.

Có lẽ Tướng G?áp cũng không thể ngờ rằng, đó là lần ch?a tay cuố? cùng, đánh dấu một cuộc b?ệt ly đầy b? tráng.

"Đó là vào một ph?ên họp tạ? V?ệt Bắc, ông ngồ? cạnh bác Trường Ch?nh, và chính bác Trường Ch?nh đã nó? cho cậu tô? b?ết cá? t?n sét đánh đó. Quá bất ngờ, cậu tô? choáng váng không hỏ? thêm được câu nào. Sợ không nén được cảm xúc, cậu tô? x?n phép Chủ tọa ph?ên họp rồ? lặng lẽ rờ? Hộ? trường đ? ra phía vườn sau, tựa vào gốc cây cổ thụ, mã? hồ? sau mớ? bình tâm trở lạ?", ông Định ch?a sẻ.

Hằng năm, cứ vào t?ết Thanh M?nh là cả nhà tướng G?áp đều lên Nghĩa trang Ma? Dịch v?ếng mộ ngườ? thân, trong đó có mộ bà Quang Thá?. Lần đó, ông còn muốn thăm Nhà lao Hỏa Lò trước kh? v?ếng mộ ở Ma? Dịch. 

Ngườ? hướng dẫn v?ên dẫn cả đoàn vào thăm các phòng trưng bày bên trong Khu d? tích. Ấn tượng nhất là ch?ếc máy chém được đặt ngay chính g?ữa phòng, bên cạnh là ch?ếc thùng to đan bằng mây dùng để đựng xác tử tù sau kh? hành hình, cạnh đó là một ch?ếc g?ỏ để đựng đầu lâu tù nhân sau kh? xử chém, cũng được đan bằng mây.

Chị Dơn, hướng dẫn v?ên, tranh thủ g?ớ? th?ệu nhanh một số dụng cụ tra tấn đã được sử dụng để tra khảo tù nhân trong nhà lao Hỏa Lò thờ? Pháp ch?ếm đóng.

Sau ít phút, cả g?a đình Đạ? tướng đã có mặt trước cửa phòng b?ệt g?am các nữ tù chính trị. Theo lờ? g?ớ? th?ệu của chị Dơn thì bà Quang Thá?, từng bị g?am cầm tạ? căn phòng này.

Từ song sắt cửa phòng g?am nhìn vào, hơ? chếch sang trá? là bệ x? măng dùng thay g?ường nằm cho các tù nhân. Trên bệ, các nữ tù bằng thạch cao kẻ nằm ngườ? ngồ? vớ? các tư thế khác nhau rất s?nh động.

Phía trong cùng, một nữ tù gầy gò đang cú? xuống vớ? dáng vẻ ân cần, có lẽ chị đang chăm sóc cho một nữ tù chính trị vừa bị tra tấn trả về. Ngay chính g?ữa, một nữ tù đang ngh?êng ngườ? tựa mình vào bạn tù ngồ? cạnh, có lẽ họ đang truyền cho nhau chút hơ? ấm còn lạ? trong cơ thể và dặn nhau hãy vững vàng khí t?ết!

"Trong lúc mợ Hà đang lúng túng cà? những bông hồng đỏ lên khe nhỏ của cánh cửa sắt, những bông hoa tươ? ró? mà chị Hồng Anh vừa mua sáng nay, thì cậu tô? vẫn đứng ?m phăng phắc, mắt dõ? nhìn về phía bệ x?-măng bên trong phòng b?ệt g?am như đang k?ếm tìm một bóng hình thân thuộc. Dướ? đô? lông mày bạc trắng, ánh mắt cậu trông thật huyền ảo, có cảm g?ác ánh nhìn đó có thể làm sống lạ? những hình hà? bất động trong k?a!

Cậu tô? đứng đó, tay phả? vịn lên mép cửa sổ của cánh cửa sắt, tay trá? cậu như đang lần tìm thứ gì ở trong tú? của áo khoác ngoà?. Tô? đoán là cậu đang tìm ch?ếc khăn mù? xoa mà trước kh? lên xe mợ Hà đã cẩn thận đặt vào đó và cuố? cùng tô? đã tìm được ch?ếc khăn ở tú? áo bên k?a đặt vào tay cậu.

Cậu tô? cầm lấy ch?ếc khăn, rồ? từ từ đưa lên thấm khô dần những g?ọt nước mắt vừa trào ra từ đô? mắt g?à nua đang nhòe ướt. Đứng ngay sau lưng cậu, tô? ngh?êng ngườ? tựa luôn vào tường, không kịp bấm máy gh? lạ? khoảnh khắc đầy xúc động đó. Nếu không có Long cầm lấy tay và bóp chặt, có lẽ tô? đã bật khóc...", ông Định xúc động kể.

Tất cả đứng lặng ?m nhìn vào phía trong phòng b?ệt g?am, tạo thành một vòng cung phía sau lưng Đạ? tướng. Bỗng ông đứng thẳng ngườ? lên, bỏ ch?ếc mũ len xuống cầm tay và đầu hơ? cú? xuống. Tất cả không a? bảo a? đều tề chỉnh đứng ngh?êm và cú? đầu tưởng n?ệm. Bà Hồng Anh (con gá? đầu của Đạ? tướng và bà Quang Thá?) quay sang định nó? gì đó vớ? ba mình nhưng mã? không nó? được thành lờ?...

Vớ? sự hướng dẫn của chị Dơn, bà Hồng Anh nhanh chóng tìm được dòng chữ gh? lạ? tên tuổ? của ngườ? mẹ thân yêu: l?ệt sĩ Nguyễn Thị Quang Thá?. Đạ? tướng cầm bút, sửa lạ? mục kỉnh, ngồ? lặng ?m một lúc, rồ? cú? xuống và bắt đầu v?ết.

Bà Hồng Anh đứng chênh chếch phía sau lưng, hơ? ngh?êng ngườ?, mắt dõ? theo những dòng chữ đang dần h?ện ra trên trang g?ấy, những dòng chữ chất chứa yêu thương và quý trọng đố? vớ? ngườ? mẹ muôn vàn yêu dấu của bà.

Ông Định nhớ lạ?: "Đang v?ết, bỗng cậu tô? dừng bút, tay lật nhanh trang g?ấy như tìm đọc những dòng vô hình phía đằng sau những con chữ vừa h?ện lên. Má? đầu bạc trắng hơ? cú? xuống, lặng ?m, rồ? cậu tô? g?ữ chặt ch?ếc khăn mù? xoa trong tay, từ từ đưa lên lau khô những g?ọt nước mắt vừa trào lăn.

Chị Hồng Anh vộ? nhoà? ngườ?, nhanh tay đỡ lấy ch?ếc kính lão. Tô? l?a nhanh ống kính, vộ? vàng gh? lạ? khoảnh khắc rưng rưng đó. Sáng hôm sau, cả nhà lên Nghĩa trang Ma? Dịch v?ếng mộ, thắp hương trên mộ mợ Quang Thá? và những ngườ? thân".

Ngườ? vợ sau của Đạ? tướng, bà Đặng Bích Hà, ngườ? đã cùng ông ch?a ngọt sẻ bù? trong suốt cuộc đờ?.

Ngườ? vợ sau của Đạ? tướng, bà Đặng Bích Hà cũng xuất h?ện trong câu chuyện của ông Định vớ? hình ảnh một ngườ? mợ h?ền hậu, hết lòng yêu thương con cháu.

Ông Định kể, một lần, kh? còn một mình Đạ? tướng và ngườ? cháu ở lạ? bệnh v?ện, thấy ông Định lú? hú? pha nước, Ngườ? ngừng đọc và nó?: "Mợ Hà con là ngườ? rất h?ền".

Trong ký ức của ông Định, đã lâu lắm rồ?, cũng trong khuôn v?ên bệnh v?ện này, ông đã thấy một nụ cườ? thật h?ền trên khuôn mặt phúc hậu của một ngườ? phụ nữ còn trẻ, nhìn ông và cườ?, đó là bà Bích Hà.

"Lúc đó tô? khoảng hơn 10 tuổ?, sống vớ? cậu Nho tô? (em tra? Đạ? tướng) ở phố Hàng Chuố? (Hà Nộ?) và học ở trường Lê Ngọc Hân trên phố Lò Đúc. Ch?ều hôm đó kh? được t?n bà ngoạ? tô? mất, chúng tô? được nghỉ học và theo xe cậu Nho tô? vào chờ ở sân sau của Quân y v?ện 108.

Đang ngồ? trên xe, tô? mở cửa kính và thò đầu ra ngoà?, bất chợt nhìn thấy một ngườ? phụ nữ đ? ngang qua rồ? quay lạ? nhìn tô?. Tô? nhận ra đó là mợ Hà, vợ của cậu tô?, ngườ? mà tô? được gặp cách đó ít lâu, kh? tô? vừa ra Hà Nộ?. Mợ quay lạ? nhìn thấy tô?, mợ gật đầu cườ? chào tô?, một nụ cườ? thật h?ền.

Bạn hãy nghĩ đến nụ cườ? của một ngườ? mẹ, trong cơn khổ đau kh? có ngườ? thân vừa qua đờ?, cườ? vớ? các con mình để an ủ? chúng, để làm cho chúng yên lòng. Đấy, nụ cườ? của mợ tô? vào buổ? ch?ều hôm đó chính là một nụ cườ? như thế. Nụ cườ? thật h?ền đó đã ?n đậm vào trí nhớ non nớt của một đứa trẻ như tô? và ?n sâu cho đến tận bây g?ờ.

Cho đến sau này kh? đã lớn khôn, lúc nào tô? cũng nhận được từ mợ tô? một tình thương như của một ngườ? mẹ, luôn quan tâm lo lắng và dạy bảo", cháu Đạ? tướng bồ? hồ? nhớ lạ?.

Theo Ngô? Sao